Vir uxori, ut ad ejus consortium revertatur (1). (Agen, 186.) Respondet quod non revertetur nisi per bonorum virorum consilium (2). (Agen, 186.) Mulier pellici sue, quod relinquat sibi amasium suum (3). Sortem suam meretur (4) amittere qui non recte sortem ingreditur alienam. Omnis injuria querelam excitat, et cum suus amor amanti subducitur, hec est magis precipua querelarum. Amatori meo cor meum vehemencius adheret, et amoris mei consimili responderet nunc etiam, si non tuis eum seditionibus inescares. Advertisti (sic) cor hominis a mei dulcedine; comparasti tibi delicias de meis doloribus, et aquarum mearum irriguo modo te gaudes inferius irrigari. Ager meus non sentit aratrum quod sentire desiderat, et, quod michi molestum est, alienam trahunt in aream boves mei. Sed si Deus respicit excessus hominum, illudetur tibi quandoque similiter, et non gratis michi te sencies illusisse. (Agen, 187.) Amicus amico monens ut non velit ire ad sepulchrum Domini (5). — [Si quis Deo pacem desiderat in suo munere, delibutum culpa Deo non offerat holocaustum. Siquidem Deo grata convenit hostia que peccati contagio [non] commiscetur. Conjunctionis proposuit formam Deus legitime, cum, accepta costa de viri latere, formavit mulierem in sui imagine, et sic viro mulierem misceri voluit et virum mulieri, ut de duobus fieret una caro, nec posset ab homine separari. Igitur quos Deus conjunxit homo non separet, et tu nullum admitas consilium neque viam excogites ut a tua muliere separeris. Michi nuper auditum est et miror admodum quod sepulcrum dominicum visitare decreveris, pretermissa cura de filiis et uxore. Crucem sanctam accipere christianam et sequi Dominum, hoc comendat religio sanctitatis, sed peccati contagio subintrante, tale debet propositum immutari. Verum si in tua presencia mendicant quibus ferre debes auxilium, uxor et liberi te absente securius mendicabunt, nullo sibi solatium inferente. Preterea debilis est et mollis mulier, et si forte contrarium honestati comittit, ejus culpam nativa mollicies et virilis temeritas excusabunt. Quocirca dilectioni tue sic censeo consulendum quod, relicto peregrinationis proposito tuo, a mendicitate defendas filios et uxorem legitimam ab incestu.] (Agen, 187.) Quidam hortatur puerum ad spurcitiam (6). Jovis auctoritas edictum edidit estimari pium in rebus omnibus et remotum ab omni crimine quod juvaret. Cum [e] Junonis sentina Ganimedis se contulit ad amplexus, si videret infamiam in ludo pueri, commis (1) Indiqué par Cartellieri, no 211. (2) Indiqué ibid., no 212. (3) Indiqué ibid., no 213. (4) Il y a veretur dans le ms. d'Agen et dans les extraits du ms. de Beauvais. Je rétablis la leçon meretur d'après le manuscrit de Donaueschingen. (5) Indiqué par Cartellieri, no 215. (6) La rubrique a été effacée dans le ms. d'Agen. Je la rétablis d'après les extraits du ms. de Beauvais. Ces mêmes extraits m'ont permis de substituer le mot Jovis au mot Omnis par lequel cette pièce commence dans le ms. d'Agen. ceri cum puero declinaret. Iste ludus, ut aiunt, in plano geritur, et in hujus ludi lascivia non timetur ne post ludum ludi depereant instrumenta. Sed qui ponit contum in cavea labirinti, quia fundum in ea non invenit, totum timet amittere quod infigit, et cum exit inde desiderat exicari. Hac nimirum formidine excitati, qui eorum de numero censentur, hodie (1), pollutarum mulierum abjurata spurcicia, voluptatis ludos in pueros transtulerunt. Iste ludus Jacinctum puerum in florem pertulit, et pincernam facit de puero Ganimede; Hebe remota est a Jovis calice; Cipressus quoque mutatus est in cupressum. Puerorum honorem si vellem prosequi, primum certe a corpore quam jocunda materia me relinquat. Cum exemplum accipias a tantis auctoribus, ad ruborem tibi non debet cedere, mi dilecte, si ad amplexus tuos venire desidero, si affecto cum juvene juvenari. (Agen, 188.) Responsio pueri (2). — Illa vetus nature ratio, que diversos sexus misceri voluit, pravitatis vestre contagium expavescit. Officinam in puero natura non posui: que de malleolo molli gaudere debeat, et si sexus dissimiles in mixturam jam venerint, universa rerum prosapia deperibit. Non descendam in vicium inquinatum, orribile, quod Deo displicet. Sodomorum casu comoneor (3) et Gomorre. Monet preterea me satis Orfei casus ille, mutatio citarissi (4). Tuam ergo comoneo caritatem ne coneris de cetero me ad ludum infamie concitare; nam si nimis te gesseris importunum id facere, fortasse dolebis accidere quod de tua prorsus infamia te reddam infamem. Et si velis accedere consulenti comodius, abjurabis de cetero tam turpi vitio, vel jumentum eris in stercore computrescens. (Agen, 188.) Amator mulieri (5). Verus amor non habet angulum, et de bono corde promissio non caret eventu. In amore vestro non fui tepidus a longuo tempore, nec tamen eventum habui quem volebam; sed me tamen vestra facta vilis promissio, promittens certissime quod ad votum meum et voti gaudium, cum essetis viro conjuncta fideliter et in thoro legitimo, pervenirem. Celebratas jam nuptias et certum habeo nec vobis se in animo concedit occasio promissionis vestre que deferat implementum. Dignum est igitur ut ignara vobis benignitas amatorem respiciat et optato diu recipiat in conclavi. (Agen, 190.) - Mulier amatori (6). Cum eventum non habet promissio, levitatis potest redargui qui promittit. Solet tamen frequenter fieri quod affectus alicui est dandi muneris, et affectus effectui cohibere non potest. Voluntatem ad te amoris habui cum essem integra, sed sciebam certissime quod viro nuberem, et viro nobili, nec ad meum honorem cederet et (1) Le manuscrit porte odie. (*) La ruhrique est effacée dans le manuscrit d'Agen. (3) Comonco dans le ms. d'Agen et dans les extraits du ms. de Beauvais. (4) Probablement pour cithariste. (5) Il n'y a pas de rubrique dans le ms. d'Agen. Indiqué par Cartellieri, no 218, avec la rubrique Amasius amasie noviter desponsate, ut recipiat in thalamum pudoris, sicut ante promise rat. (6) Indiqué par Cartellieri, n° 219, avec la rubrique : Responsio quod veniat, habiturus quod petivit. Le ms. d'Agen n'a point de rubrique. mei generis ut foramen meum apertius inveniret. Cum intravit qui debuit intrare navita navem meam, invenit integram, et jocundi ludi si tecum lusero, jam habere non poterit argumentum. Male dixi si tecum lusero, quia desidero quod tu desideras; et venire te moneo cum diligencia, deliciarum mearum primicias habiturum. Equus tuus de cetero non jacebit in porticum, sed intrabit profundius in cellam Veneris, et in meam depones sarcinulam officinam. (Agen, 190.) APPENDICE. LA SUMMA DICTAMINIS D'UN MANUSCRIT D'ANGERS. A propos d'un engagement pris par les barons français de servir Philippe Auguste contre le roi d'Angleterre (ci-dessus, p. 196), j'ai signalé deux pièces très curieuses conservées dans une Summa dictaminis de la bibliothèque d'Angers (no 303 du Catalogue de Lemarchand): 1o la lettre par laquelle Philippe Auguste convoquait la noblesse du Poitou en 1213 pour aller combattre Ferrand, comte de Flandre; 2o la réponse des chevaliers poitevins, pour prier le roi de les autoriser à rester dans leurs terres, où ils rendraient plus de services en s'opposant à l'invasion de la province menacée d'un débarquement des Anglais à la Rochelle. Ces deux lettres méritaient bien d'être publiées. J'y ai joint cinq autres lettres empruntées au même manuscrit : elles appartiennent à la correspondance politique et administrative de Philippe Auguste, telle que la comprenaient les bons « dictatores» des écoles d'Orléans. Dans les deux premières lettres on verra Philippe Auguste intervenir pour faire respecter les droits des lépreux d'Orléans méconnus par un écuyer. La troisième est une requète adressée au roi par Manassès, évèque d'Orléans, en faveur d'un de ses chanoines, qu'un chevalier avait emprisonné sous le prétexte que ce chanoine était un de ses serfs. Les deux suivantes sont les lettres échangées entre le roi et la noblesse du Poitou. La sixième est une supplique de Philippe Auguste adressée à Honorius III pour que le pape fit obtenir à maître Étienne de Paris un canonicat de la cathédrale d'Orléans (1). Dans la dernière, Alfonse III, roi de Castille, supplie Philippe Auguste de lui envoyer des chevaliers français pour l'aider à combattre les Maures. I. — Serenissimo domino Philippo, Dei gratia Francorum regi, F., Aurelianensis ecclesie decanus, salutem. Serenitati vestre notum facimus quod, [cum] talis scutarius leprosos Au J'ai laissé de côté la lettre que le pape écrivit pour déférer à la demande du roi. relianenses coram diocesano episcopo convenisset super quibusdam terris quas dicti scutarii pater vendiderat, sicut piissimi patris vestri littere continebant, quas dicti leprosi super comparatione facta dinoscuntur habere, tandem, dictis litteris intellectis, dominus episcopus, nobis presentibus, judicando pronunciavit quod terre de quibus agebatur dictis leprosis pacifice remanerent. Sed tociens dictus scutarius eosdem leprosos super dictis terris, sententia contempta, dictos leprosos terras excolere interdicit. Cum igitur de conscientia dicti scutarii nos credamus hoc contra justiciam atentatum, vestram rogamus serenitatem quod leprosos ajudicata sibi possessione gaudere pacifice faciatis, et ipsum scuterium ad resertienda dampna leprosis illata rigore regio compellatis. II. —- Philippus, Dei gratia Francorum rex, R. preposito Aurelianensi, salutem. Dilectus noster F. decanus nobis significatione patefecit quod talis scutarius tue juridictionis leprosos Aurelianenses super quibusdam terris, sibi post diffinitam sententiam ajudicatis, non desinit molestare, set et ipse post non est reveritus dictis leprosis et grave dispendium irrogare. Nos ergo, conservare sententias volentes, tibi precipiendo mandamus quatinus dictum scutarium capere et res ejus occupare non differas, et donec dampna restituerit ipsum reddere non presumas. III. Illustrissimo domino Philippo, Dei gratia Francorum regi, M., eadem gratia Aurelianensis episcopus, salutem et debitum in omnibus obsequium. Significamus celsitudini vestre quod talis miles, nimia ductus presumptione, talem ecclesie nostre canonicum, eo quod ipsum ad se corporali servitute dicebat pertinere, in gravi carcere vinculavit, et licet canonicum nominatum ecclesie nominate sepe requisierimus, eum nobis restituere contradicit. Cum igitur idem a nobis fuerit ordinatus, et ea ratione censeatur immunis, vestre suplicamus serenitati quatinus eundem canonicum nobis restitui cum satisfactione debita faciatis, et nos parati sumus justiciam exibere, si quid adversus eum emerserit questionis. IV. Philippus, Dei gratia Francorum rex, dilectis fidelibus suis nobilibus viris in Pictavia constitutis, salutem. Dilectam nostram nobilem dominam Flandriarum comitissam domino Ferrando dedimus in uxorem; et, cum Flandrensis comitatus ad nostrum dinoscatur feodum pertinere, nominatus Ferrandus debitam fidelitatem nobis exibuit et impendit. Sed cum ipsum de novo citaverimus quod nobiscum in Angliam devenisset, ipse venire penitus recusavit, et a nobis quedam que modo postulanda non fuerant postulavit. Nos igitur, de fidelitate vestra penitus confidentes, vestre mandamus universitati quatinus apud talem locum tali die conveniatis, quia Ferrandum primo volumus expugnare, necnon in Angliam, in quam conjuravimus, postmodum transmeare. V. Serenissimo domino Philippo, Dei gratia Francorum regi, fideles sui viri nobiles in Pictavia constituti, salutem et sinceram ei serviendi voluntatem. Vestra nobis excel |