TEXTES LATINS

INÉDITS
DE

L'ANCIEN

TESTAMENT.

Parmi les manuscrits que le cardinal Ximenès a légués à l'Université d'Alcalá, il n'en est pas de plus précieux que la grande bible qui s'appelle par excellence le Codex complutensis (Complutum est le nom latin d'Alcalá). Ce beau volume a été écrit au IXe siècle, ou au plus tard entre le Ix et le xe siècle; il provient, parait-il, de Tolède; l'écriture en est une belle écriture visigothique. Il porte aujourd'hui le numéro 31 à la bibliothèque de l'Université centrale de Madrid. De nombreux textes anciens s'y mêlent à la version de saint Jérôme. Le premier qui frappe nos yeux est la traduction du livre de Ruth. Je la reproduis sans autre préambule, en respectant l'orthographe et la ponctuation du manuscrit, et même sa graphie.

INCIPIT LIBER Ruth. (Fol. 80 vo.)

1. 1 Factum est in diebus iudicis iudicum (1). facta est famis in terra et habiit uir ex bethlem iude ut moraretur in agro moab ipse et uxor eius et duo filii eius. 4et nmn erat uiro illi elimelech et nmn uxoris eius erat noemi Et nma erat duobus filiis eius. maallon. et alter celion euphratei. qui erant ex bethlem iude et uenerunt in agro moab et erant ibi 3 Et mortuus est elimelech uir eius et relicta est ipsa et duo filii eius. Et acceperunt sibi uxores moabitidas Nomen erat uni. orfa. et nmn alteri ruth. Et mortuus (2) est ibi quasi decem annis et mortui sunt ambo filii eius. uidelicet maallon. et celion. et relicta est mulier a duobus filiis suis et a uiro suo? Et surrexit ipsa et due nurus eius. et reuerse sunt ex agro moab. eo quod uisitaberat dñs pplm suum ut daret eis panes↑ 7Et exibit de eo loco in quo fuerat ibi et due nurus eius cum ea ibant ut redirent in terram iudeę? Et dixit noemi ad duas nurus suas Ite redite uos una queque in domum matris use Faciat dns uobiscum misericordiam. sicut fecistis uos. cum defunctis et mecum. Det dñs uobis ut inueniatis requiem. una queque in domum uiri sui. Et osculata est eas. Ad ille. lebaberunt uocem suam et ploraberunt. 10 et dixerunt. Non ibimus. qm tecum reuertemur ad populum tuum? 11 Et dixit noemi Redite filie mee. ut quid uenistis mecum Numquid ad huc filii sunt in utero meo et erunt uobis in uiris. 12 Redite ergo filie mee. ppr

9

(1) 2° main, postérieure (xII° siècle?): al. unum. (2) Lisez moratus.

18

hoc qm senui sine uiro quia dixi quasi sit mici spes ut sim odie uiro ut possim
parere filios 13 Numquid eos sustinebitis quousque adulescunt et ipse decine-
mini ut in hec fiatis uiris Nolite filie mee quia irascor ualde pro uobis qm
exibit in me manus dni 14 Et elebaberunt uocem suam et ploraberunt rursus.
et osculata est orfa socrum suam et habiit Ruth aum. adesit ad illam
15 Dixitque socrus sua Ecce reuersa est orfa connurus tua ad pplm suum et
aput deos suos. redi et tu post connurum tuam 16 Dicit aum Ruth? Ne ob-
uiaberis mici ut relinquam te. ut reuertar depost te. qm quocumque ieris ibo.
et ubicumque manseris. manebo Populus tuus. ppls ms erit. et deus tuus. ds
ms erit 17 Et ubicumque mortua fueris. ibi moriar. et ibi sepeliar hec faciat
mici deus. et hec augeat mici. si non mors separaberit inter me et inter te
Que cum uidisset quia perseuerat ire cum ea cessabit loqui ad eam 19 Ha-
bierunt aum uterque simul usque quo peruenerunt in bethlem Et factum est
cum peruenissent bethlem audibit tota ciuitas de eis. et dixerunt hec est
noemi 20 Et dixit? Nolite uocare me noemi. sed uocate me amaritudo qm ama-
ricabit mici ds ualde 21 Ego plenam habieram. et uacuam reduxit me dns.
humiliabit me et potens male accepit me 22 Et reuersa est noemi et ruth
moabitidis. nurus eius cum ea que reuersa est ex agro moab Hec aum adue-
nerunt ad bethlem initio mensis ordiarie II. 1 et (1) uhic noemi cognitus uiro
cius uir potens in uirtute ex cognatione elimelech. et nmn eius booz 2 Dixitque
ruth moabitidis ad noemi? Ibo nunc in agro et colligam spicas depost cuius-
cumque inuenero gratiam ante oculos eius Dixit aum ei. Uade filia. 3 et ha-
biit Et ueniens collegit in agro depost messores et deuenit ambulando in partem
agri booz. eius qui erat ex cognatione elimelech Et ecce booz uenit ex bethlem.
et dixit messoribus Dns uobiscum Et dixerunt ei? Benedicat te dns 5 Et
dixit booz puero suo qui stabat super messores Que est iubencula hec. Et re-
spondit puer qui stabat super messores. et dixit? Hec est puella moabitidis que
reuersa est cum noemi ex agro moab 7Et dixit colligam nunc et congregabo
in manipulis depost metentes. et uenit a mane usque nunc ut pausaret in do-
mum pusillum? Et dixit booz ad ruth? Non audisti filia ne eas colligere in
agro alieno. et nunc non transies hinc. et adiungere cum puellis meis. et oculi
tui in agro sint ubicumque metent ibis post eas Ecce precepi pueris ne tan-
gant te. et si sitieris. ibis ad uas aque. et bibes undecumque aurierint pueri
10 Et procedit ruth super faciem suam et adorabit super terram et dixit ad eum?
Qm inueni gratiam ante oculos tuos. ut cognosceres me? Ego aum sum pere-
grina Et respondit et dixit ei booz Indicio indicatum est mici quanta feceris

(1) 2 main; erat.

4

TEXTES LATINS

INÉDITS

DE

L'ANCIEN

TESTAMENT.

TEXTES LATINS

INÉDITS

DE

L'ANCIEN

TESTAMENT.

socrui tue post mortem uiri tui et reliquisti patrem tuum et matrem tuam. et terram nationis tue. et uenisti ad pplm quem non noberas esterna uel nudiusterciana die 12 Retribuat tibi dns scdm opera tua. et fiat merces tua plena a dno deo srhl ad quem uenisti confidere sub alas eius 13 Et illa dixit. Si inueni gratiam ante oculos tuos dne quia ortatus es me. quia locutus es in corde ancille tue (fol. 81) et ego sum sicut una ex ancillis tuis 14 Et dixit ad illa booz Hora manducandi aduenies ad me hunc. et manducabis panem tuum in posca. Et sedit ad latus messorum et dedit ei pulentam et manducabit et satiata est 15 et surrexit ut colligeret. Et precepit booz pueris suis dicens. Inter manuatores colligat. et nolite confundere eam. 16 et portantes portate ei de quo aceruastis. et sinite colligat et non imperabitis ei 17 Et collegit in agrum usque ad uesperam. et uirga excussit que collegit Et factum est cum consummasset ordiarium. 18 et sustulit et intrabit ciuitatem. Uidit aum socrus eius que collegit Et factum est cum consummasset ordiariam. et afferens dedit ei que reliquerat ex quibus repleta est 19 et dixit ad eam socrus sua Ubi collegisti odie et ubi fuisti. Et indicabit socrui sue que fecisset. et dixit? Nomen hominis est aput quem feci odie booz 20 Dixit aum noemi nurui sue? Benedictus est dns qui non derelinquid msrcdiam suam cum uibis et cum mortuis? Et dixit ad eum noemi Adpropinquat nobis. hoc est ex proprinquis nsis 21 Et dixit ruth ad socrum suam Dixit mici booz Cum puellis meis adiunge te usque dum consument totam messem que superest mici 22 Et dixit noemi ad nurum suamˆ Bonum est tibi filia quod existi cum puellis eius. et non occurrit tibi in agro alieno 23 et adiunxisti te cum puellis booz. ut colligas usque dum consument messen. ordiariam et messem frumentariam III. 1 Dixit aum ad eam noemi socrus sua Filia nonne queram tibi requiem ut bene tibi sit. 2 et nunc nonne booz cognatus nobis est aput quem essem cum puellis eius et ecce ipse commobet aream ordiariam hac nocte. 3 labare et unguere. et indue uestimentum tuum super te et descende ad aream et noli hostendere te quousque consumet manducans et bibens. Et erit cum dormire ceperit scies locum in quo dormit. ibis et uenies et operies te ad pedes eius et dormies. et ipse indicabit tibi que facias. Dixit aum ad eam ruth Quecumque dixisti mici. faciam. Et fecit omnia quecumque mandabit socrus sua et manducabit booz et bibit et ilaratum est cor eius et habiit ut dormiret in partem stipule et illa uenit absconse et cooperuit se ad pedes eius et dormibit ad pedes eius. Et factum est in media nocte expergefactus expabit booz et turbatus est Et ecce mulier dormiebat ad pedes eius? 'et dixit ei Quis es tu Et illa dixit Ego sum ruth ancilla tua. et cooperi clamidem tuum super ancillam tuam qm propincus es tu 10 Et dixit booz Benedicta tu a dño filia qm benignasti msrcdam tuam nobissimam super pri

4

mam. ut inires post iubenes. siue pauperes siue diuites Et nunc filia noli
timere. ego omnia quecumque dixeris faciam tibi Scit enim omnis tribus
ppli mei qm mulier uirtutis es tu. 12 et nunc propincus uere ego sum. sed est
alius propinquans proximior me 13 Quiesce hac nocte. et erit cum mane fuerit.
si adpropinquans adpropinquare uoluerit adpropinquet. Quod si noluerit adpro-
pinquare ego adpropinquabo uibit dns dormi usque in mane? 14 Et dormibit
usque in mane ad pedes eius. Et surrexit antequam cognosceret homo proximum
suum. et dixit booz. Non sciatur quia uenit mulier ad me 15 Et dixit Affer
precinctum tuum que super te est et tene eam Et tenuit illam et mensus est
sex modios ordei. et inposuit super eam et introibit ciuitatem 16 Rut aum introibit
in domum ad socrum suam. et dixit? Quid est filia Et indicabit ei omnia
quecumque fecerit uir. 17 et dixit ei., hec dedit mici quia dixit ad me. non
introibis a me uacua ad socrum tuam 18 Dixit aum noemi ad ruth? Sede filia
quousque scias quem ad modum cadat sermo. Non enim quiescet homo. do-
nec producat uerbum odie. IV. 1 Et booz ascendit ad portam et sedit ibi. Et
ecce propincus transiebat de quo locutus est booz Et dixit Deuertens sede
hinc sede hic quicumque es Et ille dixit? Quid secreti Et diuertit et
sedit. 2 et adibit decem uiros ex senioribus ciuitatis. Et dixit? Sedete hic. 3 et
sederunt. Et dixit propinco Pars agri que est fratris nsi elimelech. reddita
est noemi que reuersa est ex agro moab. Et ego dixi. reuelabo aurem tuam
dicens adquire coram sedentibus et coram senioribus populi mei si propin-
quam cognoscis. ut sciam? Si autem non cognoscis. renuntia mici. Qm non
est absque te adpropinquans Ego sum post te Et ille dixit Ego sum
eius propincus 5 Et dixit ei booz Si odie adquiris agrum de manibus.
noemi. et ruth mulieris moabitidis que est uxor defuncti adquire tecum. ita ut
resuscites nmn defuncti in hereditatem eius Et respondit propincus eius
Non possum agnoscere propinquam mici. ne forte disperdam hereditatem meam.
Cognosce propincam tibi. tu propinquitatem meam quia non potero propin-
quare. Et hec erat lex ante in srlh in propinquitate. et in communicatione ut
staret omne uerbum. et excalciabat se uir calciamentum suum. et dabat hoc
proximum suum. et hoc erat testimonium in srhl. Et dixit propinquans ad
booz Adquire tibi. et discalciabit se calciamentum suum et dedit ei? Et dedit
booz ad seniores et ad omni populo Testis uos estis odie. qin adquisibi oma
que sunt elimelech. 10 moabitidam uxorem maallon acquisibi mici in matrimo-
nio. ut resuscitem nmn defuncti de fratribus eius et de tribu loci ipsius. testes uos
estis odie Et dixerunt omnes qui erant in porta et seniores
Et dixerunt Det dns mulierem que intrat (1) in domum tuam

4

Les passages en italique ont été récrits, peut-être au XIIIe siècle.

Testes sumus?
sicut racel. et

TEXTES LATINS

INÉDITS

DE

L'ANCIEN

TESTAMENT.

TEXTES LATINS

INÉDITS

DE

L'ANCIEN

TESTAMENT.

sicut lia que edificaberunt uterque domum srhl. et fecerunt uirtutem in eufrata habeat celebre nomen in bethlem. 12 Et fiat domus tua sicut domus fares cun (1) peperit thamar iude. de senine quod dedit tibi dns ex hac puella 13 Et tulit itaque ruth et acepit et ingesus est ad eam. Et dedit ei dns concepit et peperit filium. 14 Et dixerunt mulieres ad noemi Benedictus dns qui non est passus ut deficerer successor familie tue et uocabitur nmn tuum in srlh. 15 Et erit ad continendum ut consoletur animam tuam. et nutriat senectulem. De nuru enim tua natus est qui te diliget. Et multo tibi erit melior quam si setem haberes filios. 16 Suscepta est noemi puerum. posuit in signu suo. et nutricis ut regule officio fungebatur. 17 Uicine autem mulieres congaudentes ei et discentes (fol. 81 vo) natus est filius noemi? Et uocaberunt nmn eius obeth hic est pater ysay patris dauid. 18 et hec est progenies fares Fares. genuit esrom 19 esrom aum genuit aran Aran aum genuit aminadab Aminadab aum. genuit naasson Naasson genuit salam ↑ Salam autem genuit booz Booz aum. genuit obeth. 22 Obeth aūm. genuit ysay. qui et yesse Ysay aum genuit dauid regem dd aum. genuit salomonem

EXPLICIT LIBER RUTH (2).

En face du commencement du livre de Ruth, on lit, à la marge, d'une écriture peut-être un peu postérieure, les mots :

O lector si uis liquidius storiam ruth intelligere? in finem huius bibliotece inquire. et plus quam emendata repperies.

En effet, le folio 339, qui est le dernier du volume, contient le livre de Ruth d'après la Vulgate, écrit d'une écriture qui paraît semblable à celle du reste du manuscrit.

Notre texte était jusqu'à présent presque entièrement inconnu. En effet, nous ne connaissions, des anciennes versions du livre de Ruth, qu'une dizaine de versets conservés par les Pères, en particulier par saint Ambroise dans son commentaire sur saint Luc; encore la plus grande partie de ces courts extraits ne consiste-t-elle guère qu'en une citation libre et très vague. Mais les versets 11 à 13 du chapitre IV, cités par saint Ambroise, concordent presque parfaitement avec notre