ou pour justifier quelques-unes des corrections que nous avons proposées. Si nous avions voulu nous arrêter sur chacun des points qui présentent des difficultés géographiques, ou des sujets de discussion, nous aurions dépassé de beaucoup les bornes que nous nous sommes prescrites, et celles même qui sont indiquées par la nature de notre travail.

A la suite de l'édition de la Géographie attribuée à Moyse de Khoren, faite à Marseille, p. 61-71, on trouve quelques itinéraires qui partent de Tovin, qui fut pendant long-temps capitale de l'Arménie, avec une notice sur les quatre fleuves du Paradis terrestre et sur quarante-deux rivières qui coulent dans l'Arménie ou dans les pays voisins. Ces morceaux, que les frères Whiston n'ont pas fait réimprimer, sans être bien précieux par eux-mêmes, contiennent cependant quelques détails curieux, qui peuvent être utiles: c'est pour cette raison que nous les avons mis à la suite de notre traduction. Ils paroissent, comme la Géographie attribuée à Moyse de Khoren, avoir été composés dans le IX. ou dans le x.° siècle, au temps où Tovin étoit encore la principale ville de l'Arménie. Ces fragmens ont été imprimés avec encore bien moins de soin que l'ouvrage; ils fourmillent de fautes: c'est sans doute pour cette raison que les frères Whiston ne les ont pas fait réimprimer. Nous les avons retrouvés dans le manuscrit Arménien, n.o 100, que nous avons déja cité (fol. 245 verso247 verso et 278 verso-282 verso); ils y sont plus complets, et nous y avons trouvé plusieurs bonnes variantes dont nous avons profité. Nous n'avons pas redonné le texte, qui ne contient presque que des noms propres ou des nombres, parce que nous avons pensé que notre traduction étoit suffisante pour la sorte d'utilité qu'ils peuvent avoir.

ԱՆԱՐՀԱՑՈՅՑ

ՍՏՈՅ

ՄՈՎՍԷՍ ԽՈՐԵՆԱՑՒՈՅ:

Յաղագա աշխարհագրութե՝ յածային դիրս ոչ ու րեք գտանեմք ոճով ասացեալ, այլ դոյզն ինչ` դուն ուրեք՝, եւ այն դժուարահաս, եւ տաժանելի, արդ՝ վե զի անհասք դոցա եղեալ մեզ, յարտաքինմն հար կաւորիմք ձեռնարկել • որով զաշխարհագրութիւն յարմարեցին ՚ի ՃանապարՀորդութէ` եւ ինաւար կութէ՝, եւ ստուդեցին յերկրաչափութէ : Եւ ինքն երկրաչափութին`գտաւ յաստեղաբաշխութէ: ան զի՝ ուշ եդեալ առաջինն, խոկային, թե որք տեղիք երկրի ընդ որովք են կացեալք մասամբք երկնայնոյ բոլորակին, եւ զմեծութիւն ունջեսն , եւ դիշերոյ,

ի ՛ի վը երկրի, եւ զոր ՛ի ներքոյ երկնից միշտ բերելով, յայանեն եւ զբնակութի մարդկան, ի միջօրական գծ-են զդիրն առնելով, ասպարիզական չափուշ ըստ Ճանապարհորդութե եւ ըստնաարկու թե. իմացեալ զկայանմն, եւ զփոփոխին, զայլ այլուր այլապես երեւեալ : անզի ի վը այրեցած-ին բերին կենդանատեսակքն՝ մտանեն, եւ ծագին: Րայց փոքր

GÉOGRAPHIE

ATTRIBUÉE

A MOYSE DE KHOREN.

СОММЕ

OMME nous n'avons rien trouvé d'écrit dans les livres sacrés, qui soit relatif à la géographie, si ce n'est quelques renseignemens obscurs et difficiles à entendre, nous avons été forcés, par cette raison, de consulter les auteurs profanes, qui ont constitué la science géographique par le moyen des itinéraires ou des routes des navigateurs, et qui l'ont confirmée par la géométrie. Cette dernière science dérive de l'astronomie. Les anciens, en effet, appliquèrent leur esprit à observer sous quelle partie du cercle céleste étoient placés les différens lieux de la terre, quelle y étoit la longueur du jour et de la nuit, et quels étoient les astres qui y étoient au-dessus de la terre, aussi bien que ceux qui restent toujours dans la partie inférieure des cieux: ils déterminèrent ainsi les habitations des hommes (1) en tirant une ligne qui partoit de l'équateur et en la mesurant en asbarez (2), par le moyen des itinéraires et des navigations. Ils eurent aussi soin d'observer les positions et les divers aspects des astres, qui paroissent différens selon la différence des lieux. Par exemple, dans la

արջն գեր ի վերոյ կացեալ լինի երկնի ի Հիւսիսային կողմանմն , ասպարիզօք Հինգ Հարիւր եւ Հինգ հա զարօք: ւ անդէն Թուղիս կղզի, որ մեկնէ զՀիւսի սականացն, եւ ծանուցելոյ երկրի, իբրեւ զգետ, ըստ լայնութե չափու. վաթսուն եւ երեք մասամբք, որ պէս ՚ի միջօրէական շրջանակն երեք հարիւր եւ վա թսուն, են երեք բիւրուք Հինգ Հարիւր եւ Հազարօք, չափուց ասպարիզաց, մեծ շուրջունելութբ (5): Իսկ ՛ի հարաային, խոնարհի ՚ի սուզականն, եւ այլակերպ զայլմն երեւեցուցանէ • ոպ Դիոդորոս Սամոս սացի պատմէ զ՝նդկաց, թէ ՚ի 1 իմիւռիկն նա Հելով յերկիրն՝, ունելով զՏառնն միջերկնեայ՝, եւ զլիադայ ընոր մէջ կիւռիայ : Իսկ յեզանիայ ընդԱջ նածելով երկրականն, զկանաւբոս աստղ, որ է իպպոս, ՚ի նոցանէ երթեալ, եւ ՚ի մջնոցա պռի կիկոն Հնչական, եւ այլ բազում ինչ: - զցամաքեալ գօտիս բերելով ընդ- մէջ տիեզերականին՝առիթով պացւոց Ճանապարհորդութենէ, յԱկիզիմբայ աշխարչէն. եւ զռասոն ծայր ընդ ձմեռնային շաւղօք, յաներեւականն, եւ ՚ի սուզականն կոյս: անզի եւ յեօնէ նահանգէն, մինն տուեալ է Հարաւայնոյ միջօրէականի գծին, եւ զայլ եւս վեցն ՚ինմանէ ջայինն կոյս : լ յապես եւ երկու ընդայինս ժամս ու նելով, երեք եւ Աղեքսանդրիայ, կիսաժաման յառաջ մատուցեալ՝, ոպ եւ ամ. չորս, Հռոտոս, որ է միջին նահանգացն, ըստ գնտակին յայտնութեցն. Հինգ, ընդ Հռօմ. վեց, ընդ կոստանդնուպօլիս. եօթն, ընդ Սկիւթիայ եւ ամենայն աշխարհաց դոցին դասեցան: Յորս նախ առնլի է զտիեզերաց ստորագրութիւնս, նմանութբ երկու գնտական աստղականաւ՝, զկէս շրջանակին մեծ-ի՝ ունելով Հարիւր եւ ութսուն մա ե

,

յար

zone

zone torride, les signes du zodiaque se lèvent et se couchent, tandis que la petite Ourse reste toujours apparente sur la terre, du côté du nord, à la distance de cinq mille cinq cents asbarez (de l'équateur) (3). Là est l'île de Thulé, point le plus éloigné de la terre connue vers le nord, et qui s'avance comme un fleuve, en latitude, à la distance de soixante-trois degrés, comme il y en a trois cent soixante à la circonférence, ce qui équivaut à trente-un mille cinq cents asbarez: tant est grande la distance (4). Ce qui est au midi s'abaisse sous l'horizon, et les étoiles y paroissent sous d'autres aspects, ainsi que Diodore de Samos le rapporte de l'Inde, en disant que ceux qui naviguent vers la Limyrique ont le Taureau au milieu du ciel, et les Pléiades au milieu de leurs antennes; et que ceux qui naviguent du côté de l'Azanie, au midi, se dirigent vers l'étoile de Canope, qu'on nomme là le Cheval et qu'ils appellent Apricicus (6). Il rapporte encore d'autres faits du même genre. La zone torride s'étend au milieu du globe, en se prolongeant jusqu'à l'Éthiopie et le pays d'Agisymba. Le promontoire Prasum est placé sous le tropique d'hiver, du côté le plus obscur et le plus éloigné (7), parce que des sept divisions de la terre, l'une est au midi de la ligne équinoxiale, et les six autres au nord. Les deux premiers climats avancent d'une heure l'un sur l'autre ; le troisième, qui passe par Alexandrie, avance d'une demi-heure, ainsi que tous les autres; le quatrième passe par Rhodes, c'est le climat moyen, ainsi que la sphère le démontre; le cinquième passe par Rome; le sixième par Constantinople; le septième par la Scythie. Toute la terre est partagée entre ces sept climats. Il faut maintenant faire la description de l'univers, qui forme deux sphères (l'une terrestre, l'autre céleste), dont la moitié du grand cercle, c'est-à-dire, cent quatre-vingts degrés, sont Tome II. X