vin nous estans donnez en la Cene nous servent vrayement de nourriture spirituelle, d'autant qu'ils nous monstrent comme à l'oeil la chair de Iesus Christ nous estre nostre viande, et son sang nostre breuvage. Et reiettons les fantastiques et sacramentaires, qui ne veulent point recevoir 5 telz signes et marques, veu que Iesus Christ prononce1) Ceci est mon corps, et ce Calice est mon sang.

Article XXXIX.

Nous croyons que Dieu veut que le monde soit gouverne par loix et polices, afin qu'il y ait quelques brides pour reprimer les appetis 10 desordonnez du monde. Et ainsi qu'il a estably les Royaumes, Republiques et toutes autres sortes de principauté, soyent hereditaires ou autrement,) et tout ce qui appartient à l'estat de iustice, et en veut estre recogneu autheur: a ceste cause a mis le glaive en la main des Magistrats, pour reprimer les pechez commis, non seulement contre la Seconde Table des 15 Commandemens de Dieu, mais aussi contre la premiere. Il faut donques à cause de luy, que non seulement on endure, que les superieurs dominent, mais aussi qu'on les honnore et prise en toute reverence, les tenans pour ses lieutenants et officiers, lesquelz il a commis pour exercer une charge legitime et saincte.

Nous tenons donques qu'il faut obeir à leurs loix et statuts, payer tributs, imposts et autres devoirs, et porter le ioug de subiection d'une bonne et franche volonte, encores qu'ilz fussent infideles, moyennant que l'Empire souverain de Dieu demeure en son entier. Par ainsi nous de25 testons ceux qui voudroyent reietter les superioritez, mettre communautez et confusion de biens, et renverser l'ordre de Iustice.

1) Die Nationalsynoden fügen hier die Worte ein: Prenéz, mangez et beuvezen tous, cecy... (Vgl. Aymon I, S. 175, 303.)

17.

Confessio belgica von 1561.

Ecclesiarum Belgicarum

christiana atque orthodoxa confessio, summam doctrinae de Deo et aeterna animarum salute complectens.

Art. I.

Corde credimus, et ore confitemur omnes, unicam esse et simplicem essentiam spiritualem, quam Deum vocamus; eumque aeternum, incomprehensibilem, invisibilem, immutabilem, infinitum, omnipotentem, summe sapientem, iustum, et bonum, omniumque bonorum fontem uberrimum.

Art. II.

5

10

Duobus autem modis eum cognoscimus: primo, per creationem, conservationem, atque totius mundi gubernationem: quandoquidem is coram oculis nostris est, instar libri pulcherrimi, in quo creaturae omnes, magnae minoresque, loco characterum sunt, qui nobis Dei invisibilia contem- 15 planda exhibent; aeternam nempe eius potentiam et divinitatem, ut Paulus Apostolus loquitur, Rom. 1, 20 Quae omnia ad convincendos, et inexcusabiles reddendos homines, sufficiunt. Secundo ipse sese nobis longe manifestius et plenius in sacro et divino suo Verbo cognoscendum praebet, quantum quidem id ad gloriam ipsius, nostramque in hac vita 20 salutem necessarium est.

Art. III.

Confitemur, hoc Dei verbum, non humana voluntate allatum, traditumque fuisse; sed sanctos Dei viros divino afflatos Spiritu locutos esse, ut beatus Petrus ait. Postea vero Deus, pro singulari cura, quam de 25 nobis nostraque salute gerit, servis suis Prophetis et Apostolis mandavit, ut sua illa oracula scriptis consignarent. Quin et ipse duas tabulas Legis digito suo exaravit. Atque hanc ob causam, scripta huiusmodi Sacras et Divinas Scripturas appellamus.

Sacram autem Scripturam, duobus voluminibus, Veteris nimirum et Novi Testamenti complectimur: qui sunt libri Canonici: quibus nihil opponi potest. Eorum in Dei Ecclesia hic est Catalogus. Veteris quidem Testamenti, quinque libri Moysis; nempe Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium: Liber Josuae, Judicum, Ruth, duo libri Samu- 35 elis, et duo Regum, duo libri Chronicorum, qui Paralipomenon dicuntur,

primus Esdrae, Nehemias, Esther. Item Job, Psalmi Davidis, tres libri Salomonis, videlicet Proverbia, Ecclesiastes et Canticum Canticorum. Quatuor Prophetae maiores, Esaias, Jeremias cum eiusdem Threnis, Ezechiel et Daniel: inde reliqui duodecim minores Prophetae, nempe 5 Oseas, Joel, Amos, Abdias, Jonas, Micheas, Nahum, Habacuc, Zophonias, Aggaeus, Zacharias et Malachias. Novi vero Testamenti: quatuor Evangelistae, sanctus scilicet Matthaeus, Marcus, Lucas et Johannes, Acta Apostolorum; quatuordecim Epistolae S. Pauli, quae sunt ad Romanos, ad Corinthios duae, Galatas, Ephesios, Philippenses, Colossenses, ad 10 Thessalonicenses duae, ad Timotheum duae, ad Titum, Philemonem, Hebraeos; et septem epistolae reliquorum Apostolorum, nempe Jacobi, Petri duae, Johannis tres, Judae; Apocalypsis denique S. Johannis Apostoli.

15

Art. V.

Hosce omnes libros solos pro sacris et canonicis recipimus, ut ad eos, veluti ad regulam, fides nostra exigatur, iisque, tanquam fundamento, innitatur, et stabiliatur. Eaque omnia, quae illis continentur, absque omni dubitatione credimus: idque non tam, quod Ecclesia eos pro huiusmodi recipiat et approbat, quam inprimis, quod Spiritus S. in cordibus 20 nostris testetur, a Deo profectos esse, comprobationemque eius in se ipsis habeant: quum vel ipsi caeci ea, quae in illis praedicta fuerunt, evenire, ipso quasi contactu 1) deprehendant.

Art. VI.

Differentiam porro constituimus inter libros hosce Sacros, et Apo25 cryphos; qui sunt tertius et quartus Esdrae, libri Tobiae, Judith, Sapientiae, Ecclesiastici; Baruch cum epistola Jeremiae, adiectiones ad Estherem, Canticum in fornace trium puerorum, Historia Susannae, Idoli Belis et Draconis: Oratio Manassis, duo praeterea libri Machabeorum: quos quidem Ecclesia legere et ex iis documenta de rebus cum 30 libris Canonicis consentientibus, desumere potest. At nequaquam ea ipsorum vis et autoritas est, ut ex ullo testimonio ipsorum aliquod dogma de fide aut Religione Christiana, certo constitui possit: tantum abest, ut divinorum illorum librorum autoritatem imminuere valeant.

35

Art. VII.

Credimus sacram hanc Scripturam Dei voluntatem perfecte complecti, et quodcunque ab hominibus, ut salutem consequantur, credi necesse est, in illa efficienter edoceri. Nam quum illic omnis divini cultus ratio, quem Deus a nobis exigit, fusissime descripta sit, nulli hominum, ne Apostolis quidem, fas est aliter docere, quam iampridem 40 in sacris Literis edocti sumus; imo vero, etiamsi e coelo Angelus foret, ut ait Apostolus Paulus. Quum enim vetitum sit, ne quis Dei verbo quicquam addat aut detrahat, satis eo ipso demonstratur, doctrinam illius perfectissimam, omnibus modis consummatam esse. Sed nec cum

1) So nach dem Elzev. Texte. Originaldruck fehlerhaft: „contractu“.

divinis iisdem Scripturis ulla hominum, quantavis sanctitate praeditorum, scripta, neque ulla consuetudo, cum divina veritate, (veritas enim rebus omnibus antecellit), neque multitudo, neque antiquitas, neque temporum, personarumque Successio, neque Concilia, Decreta, aut Statuta comparari possunt. Omnes enim homines mendaces ex se ipsis sunt, ipsaque vani- 5 tate vaniores. Idcirco toto animo reiicimus quicquid cum certissima hac regula non convenit, quemadmodum edocti ab Apostolis sumus, cum dicunt: Probate Spiritus, an ex Deo sint. Item, si quis venit ad vos, et hanc doctrinam non adfert, ne recipite eum in domum vestram.

Secundum hanc veritatem et Dei verbum credimus in unum Deum, qui est unica essentia, in qua tres sunt personae, incommunicabilibus proprietatibus ab aeterno revera ac reipsa distinctae, nempe Pater, Filius et Spiritus S. Pater, omnium rerum tam visibilium quam invisibilium causa, origo atque principium est. Filius est verbum, sapientia, et 15 imago Patris: Spiritus S. virtus et potentia aeterna, a Patre filioque procedens. Verumtamen haec distinctio non efficit, ut Deus in tres sit divisus; quandoquidem Scriptura nos docet, Patrem, Filium et Spiritum S. singulos distinctam habere suis proprietatibus hypostasin. Ita tamen, ut tres hae Personae, tantum sint unus et solus ille Deus. Manifestum 20 itaque est, Patrem non esse Filium, neque Filium esse Patrem; similiter, Spiritum S. nec Patrem neque Filium esse. Interim Personae illae, ita distinctae, non sunt divisae; neque inter se confusae aut permixtae. Non enim Pater carnem assumpsit, ut nec Spiritus S. sed solus Filius. Pater nunquam sine Filio suo, nec sine Spiritu suo Sancto fuit. Quia tres 25 hi in una eademque essentia, aeternitate sunt aequales. Nihil hic prius est aut posterius, quum omnes tres unum sint, tum veritate et potentia, tum bonitate et misericordia.

Art. IX.

Haec vero omnia cognoscimus, tam ex S. Scripturae testimoniis, 30 quam ipsarum Personarum effectis; iisque potissimum, quae in nobismet ipsis percipimus. Et sacrae quidem Scripturae testimonia, quae nos docent Sanctam hanc Trinitatem credere, in compluribus Veteris Testamenti Locis extant; quae non tam numeranda, quam seligenda discernendaque sunt. Libro Geneseos dicit Deus, Faciamus hominem, ad imaginem 35 nostram, et secundum similitudinem nostram, etc. Deus itaque creavit hominem ad imaginem suam: marem et foeminam creavit eos. Item, Ecce, Adam factus est, tanquam unus e nobis. Ex eo quod ait, faciamus hominem ad imaginem nostram, plures esse in Deitate Personas apparet: Cum vero inquit, Deus creavit, unitatem indicat. Verum id quidem est, 40 ibidem non exprimi quot sint personae, sed quod nobis in Testamento Veteri paulo est obscurius, id perspicuum est admodum in Novo. Nam quum Dominus noster in Iordane baptizaretur, Patris vox audita fuit, dicentis, Hic est Filius meus dilectus: Filius in aquis visus est: Spiritus Sanctus sub specie columbae apparuit. Quin etiam in omnium fidelium 45 Baptismo haec formula a Christo praescripta fuit, Baptizate omnes gentes

in nomine Patris, et Filii, et Spiritus S. In Evangelio S. Lucae, Angelus Gabriel Mariam matrem Domini nostri ita alloquitur, Spiritus S. superveniet in te, et virtus altissimi obumbravit te: propterea id etiam quod nascetur ex te Sanctum, Filius Dei vocabitur. Item, Gratia Domini 5 nostri Iesu Christi, et charitas Dei, et communicatio Spiritus sancti, sit vobiscum. Et, Tres sunt qui testificantur in coelo; Pater, Sermo, et Spiritus Sanctus; atque hi tres, unum sunt. Quibus omnibus Locis plene docemur, tres esse in unica Dei essentia, Personas. Quamvis autem haec doctrina, omnem humani ingenii captum longe excedat; ni10 hilominus illam ex Dei verbo nunc quidem credimus; expectamus vero perfectam eius notitiam fruitionemque in coelis. Notanda sunt porro etiam, singularia trium harum Personarum erga nos officia et effecta. Pater vocatur noster Creator, virtute sua; Filius noster est Servator et Redemptor, sanguine suo; Spiritus autem Sanctus noster sanctificator, sua 15 in cordibus nostris inhabitatione. Atque haec Sanctae Trinitatis doctrina, iam inde ab Apostolorum aetate, in hunc usque diem, in vera Ecclesia semper asserta et conservata fuit, adversus Iudaeos, Mahumetanos, atque quosdam Pseudo-Christianos haereticosque, utpote Marcionem, Manetem, Praxeam, Sabellium, Samosatenum, Arrium, et similes alios, qui iure 20 meritoque ab Orthodoxis Patribus condemnati fuerunt. Idcirco in hoc negotio, lubenter recipimus tria illa Symbola; Apostolorum scilicet, Nicaenum et Athanasii: similiterque ea, quae a Veteribus patribus iuxta illorum Symbolorum sententiam statuta sunt.

25

Art. X.

Credimus, Iesum Christum, secundum naturam suam divinam, unigenitum Dei filium esse; ab aeterno genitum, non factum aut creatum (ita enim foret creatura), sed eiusdem cum patre essentiae, coaeternum, expressam imaginem hypostaseos Patris, et splendorem gloriae ipsius, in omnibus illi aequalem. Qui quidem Dei filius est, non tantum ab eo 30 tempore quo nostram naturam assumpsit, sed ab omni aeternitate, ut haec testimonia inter sese collata, nos docent. Moyses ait, Deum mundum creasse: Sanctus vero Iohannes, Omnia per Sermonem facta fuisse, quem et Deum vocat: Et Apostolus, Deum secula fecisse per Filium suum. Item, Deum creasse omnia per Iesum Christum. Necesse itaque eum, 35 qui Deus, Sermo, Filius et Iesus Christus nominatur, iam tum exstitisse, quum ab ipso omnia crearentur. Ideoque Propheta Micheas inquit, Exitus eius ab initio, a diebus aeternitatis. Et Apostolus, Est absque initio dierum, et absque fine vitae. Est igitur verus et aeternus ille Deus, atque omnipotens, quem invocamus, adoramus et colimus.

Credimus praeterea et confitemur, Spiritum sanctum, a Patre et Filio ab aeterno procedere: non itaque factum, nec creatum, neque etiam genitum; sed solummodo ab utroque procedentem: qui ordine tertia in Trinitate persona est, eiusdem essentiae, Maiestatis et gloriae cum Patre 45 Filioque adeoque verus et aeternus Deus, ut nos sacra Scriptura docet.