արջն գեր ի վերոյ կացեալ լինի երկնի ի Հիւսիսային կողմանմն , ասպարիզօք Հինգ Հարիւր եւ Հինգ Հա– զարօք: ւ անդէն Թուղիս կղզի, որ մեկնե զչիւն սականացն, եւ ծանուցելոյ երկրի, իբրեւ զգետ՝, ըստ լայնութե չափու. վաթսուն եւ երեք մասամբք, որ պէս ՛ի միջօրէական շրջանակն երեք Հարիւր եւ վա Օսուն, են երեք բիւրուք Հինգ Հարիւր եւ Հազարօք, չափուց ասպարիզաց, մեծ շուրջունելութ= (5): Իսկ ի Հարաճային, խոնարՀի ՚ի սուզական, եւ այլաս կերպ զայլմն երեւեցուցանէ . ոպ Դիոդորոս Սամո սացի պատմէ զՀնդկաց, թէ ՚ի | իմիւռիկումն նա Հելով յերկիլն՝, ունելով զՏաւռոնն միջերկնեայ՝, եւ զլիադայ ընո- մէջ կիւռնայ : իսկ յԱզանիայ ընդ Աջ նածելով երկրականն, զկանաւքոս աստղ, որ է լիպպոս, ՚ի նոցանէ երթեալ, եւ ՚ի մջնոցա պռի կիկոն Հնչական, եւ այլ բազում ինչ: - զցամաքեալ գօտիս բերելով ընդ մէջ տիեզերականին՝առիթով պլացւոց Ճանապարհորդութենէ, յԱկիզմբայ աշխարհին եւզռասն ծայր ընդ ձմեռնային շաւղօք, յաներեւականն, եւ ՚ի սուզականն կոյս: Քանզի եւ յեօթնէ նահանգն, մինն տուեալ է Հարաւայնոյ միջօրէականի գծին, եւ զայլ եւս վեցն ՚ինմանէ յար ջայինն կոյս : Ա յսպես եւ երկու ընդայինս ժամս ու նելով, երեք ը Աղեքսանդրիայ, կիսաժաման յառաջ մատուցեալ՝, ոպ եւ ամ չորս, Հռոտոս՝, որ է միջին նաՀանգացն, ըստ գնտակին յայտնութեցն. Հինգ, ընդ Հռօմ. վեց, ընդ կոստանդնուպօլիս. եօթն, ընդ Սկիւթիայ եւ ամենայն աշխարՀաց դոցին դասեցան: Հորս նախ առնլի է զտիեզերաց ստորագրութիւն չ նմանութբ երկու գնտական աստղականաÉ`, զկես շրջանակին մեծի՝ ունելով Հարիւր եւ ութսուն մատ

.

zone

321 zone torride, les signes du zodiaque se lèvent et se couchent, tandis que la petite Ourse reste toujours apparente sur la terre, du côté du nord, à la distance de cinq mille cinq cents asbarez (de l'équateur) (3). Là est l'île de Thulé, point le plus éloigné de la terre connue vers le nord, et qui s'avance comme un fleuve, en latitude, à la distance de soixante-trois degrés, comme il y en a trois cent soixante à la circonférence, ce qui équivaut à trente-un mille cinq cents asbarez: tant est grande la distance (4). Ce qui est au midi s'abaisse sous Phorizon, et les étoiles y paroissent sous d'autres aspects, ainsi que Diodore de Samos le rapporte de l'Inde, en disant que ceux qui naviguent vers la Limyrique ont le Taureau au milieu du ciel, et les Pléiades au milieu de leurs antennes; et que ceux qui naviguent du côté de l'Azanie, au midi, se dirigent vers l'étoile de Canope, qu'on nomme là le Cheval et qu'ils appellent Apricicus (6). II rapporte encore d'autres faits du même genre. La zone torride s'étend au milieu du globe, en se prolongeant jusqu'à l'Éthiopie et le pays d'Agisymba. Le promontoire Prasum est placé sous le tropique d'hiver, du côté le plus obscur et le plus éloigné (7), parce que des sept divisions de la terre, l'une est au midi de la ligne équinoxiale, et les six autres au nord. Les deux premiers climats avancent d'une heure l'un sur l'autre; le troisième, qui passe par Alexandrie, avance d'une demi-heure, ainsi que tous les autres; le quatrième passe par Rhodes, c'est le climat moyen, ainsi que la sphère le démontre; le cinquième passe par Rome; le sixième par Constantinople; le septième par la Scythie. Toute la terre est partagée entre ces sept climats. Il faut maintenant faire la description de l'univers, qui forme deux sphères (l'une terrestre, l'autre céleste), dont la moitié du grand cercle, c'est-à-dire, cent quatre-vingts degrés, sont Tome II. X

322

սունս (8), բնակութի մարդկան: - ղվերաչափութ առնելով ժամադիտականան, ՚ի ձեռն երեւելոյ տոռոբոն,եւսկիԹիւոն գործարանաց • բայց կարեւոր է դէոպետռւայ առ ՚ի ցամաքաչափութիւն:

1

Որ է Պտղոմեոս եւ կղաւդէոս չափեալ ասպարիզօք զամ բնակութի մարդկան, երկայնութբ, յարեւմտից սկիզբն արարեալ, որ է ծով անծանօթ Ովկիանոս, ՛ի ծայրէ անծանօթ Յին, մինչեւ յարն ելս՝ յեզը ան ծանօթ երկրի, մասունս Հարիւր ութսուն. սոյնպէս եւ լայնութի, սկիզբն արարեալ յայրեցելոյ գօտւոյն՝, չափեալ զհիւսիսիւ, անծանօթ ծով, եւ երկիր՝, մասունս վաթսուն եւ Հինգ եւ դարձեալ յայրեալ գօտ_ ւ՚ի Հարաւակոյս չափեալ յանծանօթ երկիր, մասունս տամն եւ Հինգ• լինիլ ամ լայնութե մասունս ութսուն եւ առա‘ել արտաքս կոյս քան զայս՝, չէ ուրուք զեզը երկրի տեսեալ՝, եւ կամ` գիտացեալ՝, ոպ ասէ Պտղոմեոս : Այլ ծանօթ կոչի երկիր, եւ Ով կիանոս • յոլս երկրագիր բոլորակին տիեզերագրու թեանցն առեալ Պապայ Աղեքսանդրացւոյ Համառօտաբար երկրագրութեան • յորմէ մեր ծ-այրաքաղ արարեալ, զմեծամեծն, եւ նշանաւորմն միայն, եւ զչափս որչափութեանցն. ոչ ըստ յատակի երկրի, այլ ըստ բարձրացեալ լերանց, տեսութե ընդ օդա անցանելով ՚ի ձեռն գործարանաց,նկարելով զնշոյլս արեգական, եւ լումնի, եւ աստեղաց , ըստ տանց իւ րեանց եօթն նաՀանգացն` փոփոխման սահմանաց: 1ւ է սահման բան կարճառօտ, յայտնիչ բնութեան ենթակայ իրողութե, որ զիւրն ՛ի ներքս փակէ, եւ զայն ՛ի բաց որոշէ՝, եւ չափէ զմամն: լւ է մամն Հինգ Հարիւր ասպարէզը եւ ասպարէզն է հեռագնա ցութբ՝, այսինքն է վահան մի: Եւ է ասպարեզն

l'habitation de l'homme. Cette étendue, qui est prise à travers les airs, est connue par le moyen des instrumens qui servent à observer les astres et les ombres; mais, pour mesurer la longueur même du continent, il faut se servir d'un quart de cercle.

Claude Ptolémée, qui a mesuré en asbarez (8) tout le séjour des hommes, compte en commençant du côté de l'occident, à la partie inconnue de l'océan, cent quatre-vingts (9) degrés pour la longitude, depuis l'extrémité inconnue de la terre, jusqu'à l'autre extrémité inconnue du côté de l'orient. Pour la latitude, en commençant à la zone torride, et en allant au nord, jusqu'à la partie de la terre et de la mer qui nous est inconnue, il compte soixante-cinq degrés; et de l'autre côté, de la zone torride, en allant au midi jusqu'à la terre inconnue, il compte quinze degrés ; de manière que tout l'espace en latitude est de quatre-vingts degrés (10). Au-delà de ces points, comme le dit Ptolémée, personne n'a jamais vu les bornes de la terre, ou n'en a jamais eu connoissance. La partie de la terre et de la mer qui est connue, a été décrite en abrégé par Pappus d'Alexandrie, dans sa Description de tout l'univers, dont nous ayons tiré nos extraits, et où il indique seulement les lieux les plus célèbres et les plus considérables, ainsi que les distances, non par des dimensions prises sur la terre, mais par des observations faites sur le sommet des montagnes, d'où, au moyen des instrumens, on peut s'étendre dans les airs et observer le soleil, la lune et les astres, selon qu'on a déterminé leurs mansions dans les sept climats. Cette détermination est une chose fort simple d'elle-même; car, en se bornant à ce qui la concerne réellement et en écartant tout le reste, il s'agit de mesurer un degré. Le degré est de cinq cents asbarez (11), et l'asbarez employé pour mesurer les distances est appelé

ըստ օդաչափութե քայլս հարիւր, եւ քայլ վեց ուն է, եւ ոտն վեց մատն: ղոմն ասպարէզ մի, իսկ աստ պարիզաց ատպարէն, Հարիւր եւ քառասուն երեք քայլ, եւ մղումն է եօթն ասպարէզ՝ ոպ լինիլ գետնաչափութբ մղոնն Հազար քայլ, եւ փարսախն երեք մղոն է: Րայց օդաչափութբ՝, է մամն Հինգ հարիւր ասպարեզ, ՚ի լայն երկրաչափութե, եւ նոյն չափ է երկայնութիւնն չորեքկուսի, որպէս զի լինիլ մա սլին եօթանասուն եւ մի մղոն • չորք եօթն, քսան եւութն :

Արդ՝ այս չափովս չափեցին զերկիր,եւ զծով,սկիզբն արարեալ յայրեցելոյ գօտւոյն, զոր կոչեն միջօրական գիծ-, յորում` բնաւին ոչինչ բուսանի, յաղագս միշտ յաճախելոյ ընդնմա արեգական, յամառնային եղա նակն , զեղանակ ձմեռնային փոփոխեալ եւ անդրէն դարձեալ: վս որոյ ասացին զարեգակն շատ փոքրան գոյն քան զերկիրս զայս լինիլ, քանզի վեցերորդ-, կամ երրորդ- լինիլ արեգական , զերկուս նաՀանգն ասելով բովանդակութի արեգական՝, այսինքն է օթւանս քառասուն, յորմէ ըստ Հեղման օդոյննրբա ցեալ բորբոքութե ասացին զայրեցական գօտին եւ աստ` եւ անդ : Եւ նորա զՈվկիանոս ընդմիջելով ՚ի բնակութէն, եւ Հարաւային կիսագնտին, , զոր ընդ դէմ` երկրի կոչեցին, բնակելոյ երկրիս մեծ-ութբ ոչ ը սմա, ալ Հիւսիսային կիսագնտին, զոր կոչեն գոյացեալ. քանզի ՚ի նմա ասացին փոքրագոյն գծի գրեալ, վս անձուկ գոլոյ բոլորակին եւ զդէմն նմանապիսնորին Հարաւային եզն, զոր կոչեն ցամաքեալ: եւ ոչ միայն զայրեցեալ գօտեաւն ասեն զՈվկիանոս, եւ զամ` երկրաւն շուրջ գոլ, զոր եւ կոստանդինոս Անտիոքացի՛ի քրիստոնէական տաղագրութեն ասէ,