Ubi haec fecerit diaconus accipiens thuribulum et incensum dicit sacerdoti et dicit sacerdos Incensum tibi offerimus Christe Deus in odorem suavitatis spiritalis: mitte nobis gratiam Spiritus sancti nunc et semper. Amen diacono autem tenente thuribulum sacerdos explicat super thuribulum sancta corporalia sacro calici superponenda quae dum fumi odore imbuuntur dicit Dominus regnavit, decorem indutus est: indutus est Dominus fortitudinem et praecinxit se Parata sedes tua nunc et semper et in saecula deinde operit calicem et insuper dicit Operuit caelos virtus eius et laudis eius plena est terra nunc et semper et in saecula. Deinde dicit diaconus in propositione preciosorum donorum Dominum deprecemur et dicit sacerdos orationem hanc Deus deus noster qui caelestem panem alimentum totius mundi &c. (p. 360) The translation was made in the latter part of the twelfth century, but the names commemorated in the great intercession fix the date of the original at the beginning of the century. See p. lxxxv. 30. X LITURGY OF S. CHRYSOSTOM MS. Paris Graec. 323 ff. 5 sq. 5 ΤΟ 15 20 Μετὰ τὸ ἀμφιασθῆναι τὸν ἱερέα καὶ τὸν διάκονον ἀπέρχεται ὁ διάκων εἰς τὴν πρόθεσιν ἢ μὴ παρόντος τοῦ διακόνου ὁ ἱερεὺς καὶ ποιεῖ τὴν προσκομιδὴν οὕτως 25 Λαβὼν τὴν ἁγίαν ἀναφορὰν σφραγίζει αὐτὴν μετὰ τῆς λόγχης τρίτον λέγων Εἰς τὸ ὄνομα τοῦ κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ τυθέντος ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς καὶ σωτηρίας εἶτα περικόπτει ἐξ αὐτῆς μέρος τετραμερῶς καὶ ὁμαλίσας ἐκ τῶν ψυχῶν προσφέρει ἐν τῷ δίσκῳ λέγων Ως πρόβατον ἤχθη ὁ Κύριος καὶ ὡς ἀμνὸς .... • ἡ ζωὴ αὐτοῦ Δόξα Πατρὶ καὶ Υἱῷ καὶ ἁγίῳ Πνεύματι καὶ νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. ἀμήν εἶτα λαβὼν τὴν ἁγίαν ἀναφορὰν ἐπάνω τοῦ δίσκου χαράσσει αὐτὴν μετὰ τῆς λόγχης σταυροειδώς λέγων πρὸς τούτοις τιθεὶς τὸν οἶνον καὶ τὸ ὕδωρ ἐν τῷ ἁγίῳ ποτηρίῳ λέγει ... ἡ μαρτυρία αὐτοῦ. Εἶθ ̓ οὕτως ἐπιτίθησι τὸν ἀστερίσκον ἐπάνω τῶν ἁγίων ἄρτων λέγων Τῷ λόγῳ Κυρίου οἱ οὐρανοὶ ἐστερεώθησαν. Nn 30 35 40 5 10 15 Εἶτα τίθησιν ὁ διάκων θυμίαμα ἐν τῷ θυμιατῷ λέγων Ἐπὶ τοῦ θυμιάματος τῆς προθέσεως τοῦ Κυρίου δεηθώμεν ὁ ἱερεὺς τὴν εὐχήν Θυμίαμά σοι προσφέρομεν Χριστὲ ὁ θεὸς ἡμῶν εἰς ὀσμὴν εὐωδίας κτλ (p. 360) καὶ πληρωθείσης τῆς εὐχῆς ὁ διάκων θυμιᾷ. Εἶτα πάλιν ὁ διάκων λέγει Ἐπὶ τῇ προθέσει τῶν τιμίων δώρων τοῦ Κυρίου δεηθώμεν ὁ ἱερεὺς τὴν εὐχὴν ταύτην Ο Θεὸς ὁ θεὸς ἡμῶν ὁ τὸν οὐράνιον ἄρτον τὴν τροφὴν τοῦ παντὸς κτλ. (p. 360). Καὶ τοῦ διακόνου κρατοῦντος τὸν θυμιατὸν ὁ ἱερεὺς ἁπλοῖ τὰ καλύμματα θυμιῶν αὐτὰ καὶ τῷ μὲν πρώτῳ σκεπάζει τὸν δίσκον λέγων Ἐσκέπασας ἡμᾶς ἐν τῇ σκέπῃ τῶν πτερύγων σου τῷ δὲ ἑτέρῳ τὸ ἐν τῷ (?) ποτηρίῳ λέγων .... Ὁ Κύριος ἐβασίλευσεν . . . . σαλευθήσεται (p. 360)· ἕτοιμος ὁ θρόνος σου νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων τῷ δὲ τρίτῳ σκεπάζει ἀμφότερα δηλαδὴ τὸν δίσκον καὶ τὸ ποτήριον λέγων Εκάλυψεν οὐρανοὺς ἡ ἀρετὴ αὐτοῦ καὶ τῆς αἰνέσεως αὐτοῦ πλήρης ἡ γῆ νῦν καὶ ἀεί. Καὶ θυμιάσαντος τὰ ἅγια τοῦ διακόνου ἀπέρχονται ἐν τῇ τραπέζῃ. 20 Paris Graec. 323 is of the fifteenth century, but the prothesis seems to represent an earlier use, only a little advanced beyond IX. The text is accompanied by a latin translation: it is evidently only a calligraphic exercise, not a service book intended for use. 25 XI NICOLAS CABASILAS Liturgiae expositio 7-11 Migne P. G. cl. 381 sqq. 7. Καὶ πρῶτον ἄρτου λαβόμενος ἀφ' οὗ δεῖ τὸν ἱερὸν ἀποκόπτειν ἄρτον Εἰς ἀνάμνησιν φησὶ τοῦ κυρίου καὶ θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ κατὰ τὴν ἐκείνου παραγγελίαν ... 8. ἐπεὶ τοίνυν τὸν τρόπον τοῦτον δεῖ ποιεῖσθαι 30 τοῦ Κυρίου τὴν ἀνάμνησιν, διὰ τοῦτο εἰπὼν ὁ ἱερεὺς Εἰς ἀνάμνησιν τοῦ κυρίου ἐπάγει τὰ δηλοῦντα τὸν σταυρὸν καὶ τὸν θάνατον τὸν γὰρ ἄρτον ἀποκόπτων τὴν περὶ τοῦ σωτηρίου πάθους ἐπιλέγει τῶν παλαιῶν προφητείαν Ως πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν ἤχθη καὶ τὰ ἑξῆς, καὶ ῥήματι καὶ προστάγματι κατὰ τὸ δυνατὸν αὐτὸς διηγούμενος τὴν γὰρ τοῦ ἄρτου τομὴν κατὰ χρείαν ποιῶν ἵνα ἐξέλῃ τὸ δῶρον τὴν αὐτὴν καὶ παράδειγμα ποιεῖται τοῦ προκειμένου . . . καὶ ἐπεὶ πολλάκις πηγνὺς τὸ σιδήριον εἶτα ἀποκόπτει τὸν ἄρτον εἰς τοσαῦτα διαιρεῖ τὸν προφητικὸν λόγον, ἕκαστον τοῦ λόγου μέρος ἐφαρμόζων ἑκάστῳ μέρει τομῆς . . . καὶ τὰ ἑξῆς τῆς προφητείας προσθεὶς καὶ τὸν ἄρτον θεὶς ἐν τῷ ἱερῷ πίνακι ἐκεῖνα ποιεῖ καὶ λέγει δι' ὧν αὐτὴ ἡ θυσία καὶ ὁ τοῦ Κυρίου θάνατος καταγγέλλεται 40 Θύεται φησὶν ὁ ἅγιος τοῦ Θεοῦ ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου ταῦτα λέγει καὶ ποιεῖ τοῦ θανάτου τὰ δηλοῦντα τὸν τρόπον σταυρὸν γὰρ ἐν τῷ ἄρτῳ 35 χαράττει καὶ οὕτω μηνύει πῶς ἡ θυσία γέγονεν ὅτι διὰ τοῦ σταυροῦ. μετὰ δὲ τοῦτο καὶ ὡς ἐπὶ τὰ δεξιὰ μέρη κεντεῖ τὸν ἄρτον τὴν πληγὴν τῆς πλευρᾶς ἐκείνης διηγούμενος τῇ τοῦ ἄρτου πληγῇ· διὰ τοῦτο γὰρ καὶ τὸ πλῆττον σιδήριον λόγχην καλεῖ καὶ εἰς σχῆμα λόγχης αὐτὸ ἔχει πεποιημένον ἵνα ἐκείνης ἀναμιμνήσκῃ τῆς λόγχης· καὶ οὕτως ἔργῳ ταῦτα διηγούμενος καὶ τοῖς λόγοις τῆς ἱστορίας ἀναγι- 5 νώσκει ̇ Καὶ εἷς τῶν στρατιωτῶν φησὶ λόγχῃ αὐτοῦ τὴν πλευρὰν ἔνυξεν. ὁμοίως καὶ τὸ ῥεῦσαν ἐκεῖθεν αἷμα καὶ ὕδωρ καὶ λόγῳ διηγεῖται καὶ ἔργῳ δείκνυσιν, ἐγχέων μὲν εἰς τὸ ἱερὸν ποτήριον οἶνον καὶ ὕδωρ ἐπιλέγων τε καὶ τὸ ῥῆμα Καὶ εὐθέως ἐξῆλθεν αἷμα καὶ ὕδωρ . 10. ὁ δὲ ἱερεὺς τὴν προσαγωγὴν ἔτι ποιεῖται καὶ τῶν προσενεχθέντων ἑκάστου μέρος ἀφαιρούμενος ἱερὸν ποιεῖται 10 δῶρον οὐ τὰ αὐτὰ λέγων καὶ ποιῶν ἅπερ ἐξ ἀρχῆς δι' ὧν ὁ θάνατος ἐσημαίνετο τοῦ Κυρίου ὅτι ἅπαξ εἰρημένα περὶ πάσης τελετῆς εἰρῆσθαι νοοῦνται . . . τίνα δὲ τὰ ἐπιλεγόμενα ; Εἰς δόξαν τῆς παναγίου τοῦ Θεοῦ μητρός· εἰς πρεσβείαν τοῦδε τοῦ ἁγίου ἢ τοῦδε· εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν ψυχῶν ζώντων ἢ τεθνηκότων. . . . . 11. Τὸν λεγόμενον ἀστερίσκον ἐπιθεὶς αὐτῷ [τῷ ἄρτῳ] Καὶ ἰδοὺ φησὶν 15 ὁ ἀστὴρ ἐλθὼν ἔστη ἐπάνω οὗ ἦν τὸ παιδίον· ἔτι δὲ καὶ τὰ πόρρωθεν εἰρημένα τοῖς προφήταις περὶ αὐτοῦ Θεῷ πρέποντα ἵνα μὴ διὰ τὴν σάρκα καὶ τὸ φαινόμενον ἄνθρωποι μικρὰ περὶ αὐτοῦ καὶ ἀνάξια περὶ αὐτοῦ θειότητος ὑπολάβωσι Τῷ λόγῳ Κυρίου οἱ οὐρανοὶ ἐστερεώθησαν ̔Ο Κύριος ἐβασίλευσεν, εὐπρέπειαν ἐνεδύσατο· Ἐκάλυψεν οὐρανοὺς ἡ ἀρετὴ κ αὐτοῦ καὶ τῆς συνέσεως αὐτοῦ πληρουμένη ἡ γῆ καὶ ταῦτα λέγει καὶ καλύπτει τὰ δῶρα τὸν ἄρτον δηλονότι καὶ τὸ ποτήριον πέπλοις τιμίοις καὶ θυμιᾷ πανταχόθεν . . . ὁ ἱερεὺς κεκαλυμμένοις ἐπιλέγει τοῖς δώροις Σκέπασον ἡμᾶς ἐν τῇ σκέπῃ τῶν πτερύγων σου καὶ θυμιᾷ πανταχόθεν. 20 Ταῦτα οὕτως εἰπὼν καὶ τελέσας καὶ εὐξάμενος τὰ τῆς ἱερουργίας ἅπαντα κατὰ 25 σκοπὸν ἀπαντήσειν αὐτῷ εἰς τὸ θυσιαστήριον ἔρχεται καὶ στὰς πρὸ τῆς ἱερᾶς τραπέζης τῆς ἱερουργίας ἄρχεται. Nicolas Cabasilas was archbishop of Thessalonica c. 1350. The use which he describes seems to be approximately that of XII and XIII following. XII LITURGY OF S. CHRYSOSTOM Cod. Basilii Falascae in Goar Ευχολόγιον Venet. 1730, p. 85 Κύριε ὁ θεὸς ἡμῶν ἐξαπόστειλόν μοι δύναμιν ἐξ ὕψους ἁγίου σου καὶ ἐνίσχυσύν με εἰς τὴν διακονίαν σου ταύτην τοῦ παραστῆναί με ακατακρίτως τῷ φοβερῷ σου βήματι καὶ προσενέγκαι σοι τὴν ἀναίμακτον θυσίαν· ὅτι σὸν τὸ κράτος κτλ. Καὶ ἀπελθὼν ἐν τῇ προθέσει λαμβάνει τὴν ἀναφορὰν σφραγίζων αὐτὴν μετὰ τῆς λόγχης λέγων Τοῦ κυρίου καὶ θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τυθέντος ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς καὶ σωτηρίας νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων 30 35 40 5 λογχεύων δὲ αὐτὴν σταυροειδῶς λέγει τὴν εὐχὴν ταύτην Ως πρόβατον κτλ εἶτα τὸν ἐκτμηθέντα ἄρτον κρατῶν ἐπάνω τοῦ δίσκου ἔνδον εἰς τὴν σάρκα σταυροειδώς χαράττει λέγων Θύεται ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ εἰς δὲ τὴν δευτέραν λέγει Πρεσβείαις Κύριε τῆς τεκούσης σε δεσποίνης ἡμῶν θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας ἐλέησον καὶ σῶσον τὰς ψυχὰς ἡμῶν ὡς ἀγαθὸς καὶ φιλάνθρωπος καὶ εἰς τρίτην λέγει ΤΟ Τῶν ἁγίων καὶ ἐπουρανίων δυνάμεων, τοῦ τιμίου προφήτου προδρόμου καὶ βαπτιστοῦ Ἰωάννου. Τῶν ἁγίων ἐνδόξων καὶ πανευφήμων ἀποστόλων καὶ τοῦ ἁγίου τοῦ δεῖνος οὗ καὶ τὴν μνήμην ἐπιτελοῦμεν καὶ πάντων τῶν ἁγίων ἔπειτα λαβὼν τὸν ἄρτον ὑψοὶ αὐτὸν ἀκροδάκτυλον λέγων τὴν εὐχὴν Τῆς παναγίας ἀχράντου εὐλογημένης δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου 15 Μαρίας, τῶν τιμίων ἀσωμάτων ἐπουρανίων δυνάμεων, τοῦ τιμίου προφήτου προδρόμου καὶ βαπτιστοῦ Ἰωάννου, τῶν ἁγίων ἐνδόξων καὶ πανευφήμων ἀποστόλων, τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν καὶ ἀρχιερέως Βασιλείου, τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Χρυσοστόμου, τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου τοῦ θεολόγου, τοῦ ἐν ἁγίος πατρὸς ἡμῶν Νικολάου, τοῦ ἁγίου τοῦδε οὗ καὶ (pp. 331. 29-332. 5) Κύριε 20 μνημονεύει δὲ καὶ τῶν κτητόρων καὶ τῶν ἐντειλαμένων ἡμῖν καὶ καθεξής ζώντων καὶ νεκρῶν. 25 30 35 40 Εἶτα σφραγίζει τὸ νῆμα καὶ τὸ ὕδωρ λέγων ἐκχέων δὲ τὸ ναμα εἰς τὸν κρατήρα λέγει Καὶ εἷς τῶν στρατιωτῶν λόγχῃ κτλ. Εἶτα θυμιᾷ τὰ καλύμματα καὶ καλύπτει τὰ ἅγια λέγων καὶ πάλιν θυμιᾷ τὸ ἄλλο λέγων Καὶ γὰρ ἐστερέωσε κτλ καὶ εἰ ἔχει ἀστερίσκον τίθησι καὶ αὐτὸν ὕπερθεν τοῦ δίσκου λέγων Τῷ λόγῳ Κυρίου οἱ οὐρανοὶ ἐστερεώθησαν καὶ τῷ πνεύματι καὶ τὰ καθεξῆς εἶτα θυμιῶν τὸ μέγα εἰλιμμένον καὶ τιθέμενος ἐπίμηκες λέγει Εκάλυψεν οὐρανοὺς ἡ ἀρετὴ αὐτοῦ καὶ τῆς αἰνέσεως αὐτοῦ πλήρης ἡ γῆ. Εἶτα ὁ διάκονος λέγει Ἐπὶ τῇ προθέσει τῶν ἁγίων δώρων τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν ὁ ἱερεὺς τὴν εὐχήν Ὁ Θεὸς ὁ θεὸς ἡμῶν ὁ τὸν οὐράνιον ἄρτον κτλ. Εἶτα ὁ διάκονος λέγει Τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν· ὁ ἱερεὺς θυμιᾷ τὴν πρόθεσιν τὰ ἅγια καὶ τὴν τράπεζαν κύκλῳ λέγων τὴν εὐχὴν ταύτην Θυμίαμά σοι προσφέρομεν κτλ. After the Great Entrance Καὶ νίπτων τὰς χεῖρας ὅ τε ἱερεὺς καὶ ὁ διάκονος λέγει Νίψομαι ἐν ἀθῴοις τὰς χεῖράς μου κτλ. This MS. of the fourteenth century, still at Grotta Ferrata (Γ β iii), was shown to Goar by Basilius Falasca archimandrite of Grotta Ferrata, and repre- 5 sents the Italian and Sicilian use of the fourteenth century. MS. Vatic. Ottobon. 344, f. 139 sqq. (fourteenth century) gives a South Italian or Sicilian form approximately of this type, but with considerable and curious variations in detail. XIII ORDO OF THE LITURGY OF S. CHRYSOSTOM MS. Paris Graec. 2509 f. 226 v. Μέλλων ὁ ἱερεὺς λειτουργῆσαι εἴσεισιν ἐν τῷ ναῷ μετὰ τοῦ διακόνου καὶ στάντες ἔμπροσθεν τῶν ἁγίων θυρῶν λέγουσιν μυστικῶς τὴν εὐχὴν ταύτην 10 Κύριε ὁ θεὸς ἡμῶν ἐξαπόστειλον ἡμῖν δύναμιν ἐξ ὕψους ἁγίου σου κατοικη- 15 τηρίου καὶ ἐνίσχυσον ἡμᾶς εἰς τὴν προκειμένην σου διακονίαν ἵνα ἀκατακρίτως παραστῶμεν τῷ φρικτῷ βήματι τοῦ χριστοῦ σου καὶ τὴν ἀναίμακτον ἱερουργίαν ἐπιτελέσαι (sic)· ὅτι ἅγιος εἶ καὶ σοὶ τὴν δόξαν ἀναπέμπομεν (cp. p. 354). Καὶ ἀπέρχονται ἀμφότεροι εἰς τὴν πρόθεσιν καὶ προσκυνήσαντες ἀνὰ τρεῖς λέγουσιν Ὁ Θεὸς ἱλάσθητι ἡμῖν. Εἶτα τίθησι τὴν λόγχην ἐπάνω τῆς προσφορᾶς καὶ λέγει ὁ διάκονος Εὐλόγησον δέσποτα καὶ ὅς Εὐλογητὸς ὁ Θεός (p. 356. 25) καὶ λέγει ὁ διάκονος Τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν ἐπισυνάπτων τὴν Κύριε ἐλέησον ὁ δὲ ἱερεὺς λαβὼν τὴν προσφορὰν σταυροῖ αὐτὴν μετὰ τῆς λόγχης λέγων καὶ ταῦτα Εἰς ἀνάμνησιν κτλ (p. 356) καθ ̓ ἕνα οὖν σταυρὸν ἐπισυνάπτει ὁ διάκονος Τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν εἶτα σταυροειδῶς μετὰ τῆς λόγχης ὁ ἱερεὺς ἀνατέμνων τὴν προσφορὰν λέγει 'Ως πρόβατον ἐπὶ σφαγὴν κτλ εἶτα λέγει ὁ διάκονος τῷ ἱερεῖ Επαρον δέσποτα καὶ ὃς βάλλων ἐγκαρσίως τὴν λόγχην αἴρει μετά προσοχῆς τὸν ἄρτον λέγων "Οτι αἴρεται κτλ 20 25 30 35 |