uchod yn foddhaol. Nis gellir meddwl fod yr awyrgylch naturiol mewn unrhyw fodd yn angenrheidiol i drigias ysbrydion. Nid rhaid i gythreuliaid, wrth symud o fan i fan, wneyd yr awyr yn gyfrwng eu hysgogiad: o herwydd nid yw galluoedd naturiol, megys attyniad, gwefriaeth, &c., yn gofyn awyr fel cyfrwng eu hysgogiad, ond tramwyant trwy y sylweddau caletaf; llawer llai ynte y rhaid i alluoedd ysbrydol wrth y fath gyfrwng. Nid oes un awgrymiad yn yr Ysgrythyr ychwaith eu bod yn cael eu carcharu yn yr awyr; nac ychwaith eu bod wedi ei ddewis yn drigfa iddynt eu hunain o herwydd ei gydnawsedd â'u natur, neu o herwydd y fantais a gaent trwy hyny i ymosod ar ddynion, fel pe byddent yn ymlithro yn ddirgelaidd i galonau dynion, fel y mae nwyau heintus yn myned i'w hysgyfaint. Yr esboniad mwyaf naturiol a rhesymol ydyw un Dr. Eadie, yr hwn sydd wedi casglu y crynodeb uchod o wahanol olygiadau. [Commentary on the Ephes.] Y mae y "byd" a'r "awyr" yn cyfateb yn eu perthynas i'w gilydd. Fel y mae awyrgylch o gwmpas y byd naturiol, felly y mae "awyr" (anp) yn amgylchu y "byd" moesol (cooμoc). Yn yr adnod hon, byd ysbrydol a feddylir, sef byd dymuniadau pechadurus-y cylch yn mha un y mae yr annuwiol yn ymsymmud ac yn byw. Mewn ystyr tebyg y defnyddir y gair "byd" yn yr ymadroddion, "y byd llenyddol," "y byd crefyddol." Felly y mae byd y Testament Newydd yn wrthwyneb i Dduw, yn casäu Duw; nid yw y credadyn yn perthyn iddo, y mae wedi ei groeshoelio i'r byd, ac yntau i'r credadyn. Cylch anweledig ydyw y byd hwn, yn cynnwys pob peth sydd yn bechadurus mewn meddwl a gweithred cylch sydd ar y glôb naturiol, eto heb derfynau daiaryddol yn perthyn iddo-yr holl diriogaeth foesol hono sydd yn gorwedd y tu allan i eglwys ddirgeledig Crist. Ac fel y byd naturiol, y mae gan hwn ei awyrgylch sydd yn cyfateb iddo mewn carictor-awyrgylch yn mha un y mae yn an

adlu ac yn byw. Gellir galw pob peth sydd yn rhoi yr un gwasanaeth iddo ag ydyw yr awyr naturiol i'r byd naturiol-pob peth sydd yn gyfrwng cymdeithas, yn ei alluogi i anadlu, ac yn rhoi bywiogrwydd ynddo-yn “awyr.”

AZAZEL: y bwch diangol a arweinid i'r anialwch ar ddydd mawr y cymmod; Lef. xvi. 8, ymyl y ddalen. Gwel BwCH DIANGOL.

AZECAH, [py, cadernid muriau]: dinas gaerog yn iseldir Iudah, tua deuddeng milltir i'r de-orllewin o Ierusalem; Ios. xv. 35. Sonir am dani mewn cyssylltiad â brwydr Gibeon; Ios. x. 10, 11: gwersyllfa y Philistiaid, pryd y lladdwyd Goliath; 1 Sam. xvii. 1: un o'r dinasoedd a gadarnhaodd Rehoboam; 2 Cron. xi. 9: ac yr oedd yn mysg y dinasoedd a orchfygwyd ddiweddaf gan Nebuchodonosor; Ier. xxxiv. 7.

AZIZA, [xrw]: Lefiad o feibion Zattu, ac un o'r rhai a gyttaliasant â gwragedd dyeithr, ac a'u bwriasant ymaith; Ezra x. 27.

AZNOTH TABOR: dinas o Naphtali, yr hon y dywed Eusebius ei bod ar y gwastadedd, heb fod yn neppell o Diocesarea; Ios. xix. 34.

AZOTUS. Gwel ASDOD.

AZZA, [y]: dull o sillebu yr enw Hebrëig a ddodir yn gyffredin yn Gaza. Y mae y gwahaniaeth yn cyfodi oddi ar annilysrwydd grym y llythyren gyntaf y, yr hon, mewn enwau priod, a ddefnyddir gan rai fel y gydsain G; ond ereill a ddaliant yn unig ar sain y llafariad cyssylltiedig â hi, a hono yn yr amgylchiad yma yw A. Y mae yr enw yn y ffurf hon i'w gael yn Deut. ii. 23; Ier. xxv. 20; ac y mae yr olaf yn eglur ddangos mai Gaza a feddylir. [Kitto's Bib. Cyc.] Gwel hefyd Gen. x. 19, ymyl y ddalen. Gwel GAZA.

BAAL

BAAL, BEL: dau ffurf o'r un gair, yn cyn nwys yr un ystyr, gyda gwahaniaeth yn unig yn y briod-ddull (idiom); y mae Baal (by) yn perthyn i'r briod-ddull Hebreaidd, neu Ganaaneaidd, a'r ffurf henaf o'r gair. Y mae Bel (ya) yn Syriaidd ei darddiad; a defnyddid ef yn fynych gan y Groegiaid mewn geiriau cyfansawdd, megys Beelzebub, Beelzebul, Beelphegor, Beelsamen. Ei ffurf Chaldeaidd ydyw Bel (1), a defnyddid ef yn yr amseroedd Caldeaidd; Esa. xlvi. 1; Ier. li. 44; ac yn Llyfr Bel. Cyfieitha y Deg a Thrigain ef yn Bel (BA) neu Belos (Bnλog), yr hwn a ddefnyddir yn gyffredin gan Josephus. Y ffurf olaf ydyw yr un cyffredin yn mhlith y Caldeaid a'r Persiaid; a defnyddir ef yn fynych gan y Groegiaid a'r Rhufeiniaid yn lle Baal, y ffurf mwyaf arferedig yn mhlith y Canaaneaid. Ei ystyr cyntaf ydyw yr un âg Arglwydd neu Duw (Adonis, Deus); eto mae iddo ystyr culach am dduw y Pheniciaid, y Carthaginiaid, y Numidiaid, a'r gwahanol drefedigaethau Pheniciaidd; ac am Dduw y Babiloniaid, dan yr enw Bel. Defnyddir y lluosog, Baalim (by), naill ai am y gwahanol allorau neu golofnau a godid iddo, neu ynte i arwyddo gwahanol dduwiau penodol, megys Baal-Berith, &c. Dengys y lluaw's dinasoedd a adnabyddid wrth yr enw Baal gyda rhyw attodiad gwahaniaethol, megys Baal-Gad, &c., fod addoliad y duw hwn yn gyffredinol iawn. Fod y gair yn cael ei ddefnyddio yn enw rhyw dduw penodol sydd eglur oddi wrth yr anghreifftiau o'r gair gyda'r banod o'i flaen, yn dynodi duw neu Baal neillduol; Barn. ii. 13 (ó Baaλ, ac ǹ Baad; ler. xix. 5; xxxii. 35; Rhuf. xi. 4). Yn ol y gwahanol ansoddau a briodolai yr henafiaid i'r duw hwn, yr ystyrid ef yn dduw yr Haul, Zeus, Jupiter, Heracles, Cronos, a Mars; neu ynte, rhyw frenin wedi ei ddwyfoli. Yr oedd llawer o elfenau addoliad Baal yn gyffredin iddo, a hen addoliadau paganaidd yn gyffredinol, fel y mae yn anhawdd casglu oddi wrth ddefodau ei addoliad pa fath dduw yr ystyrid ef. Offrymid aberthau iddo, rhai diwaed; Hos. ii. 8, 13, 17: ac hefyd rhai gwaedlyd; 1 Bren. xviii. 23: arogldarthid iddo hefyd; Ier. vii. 9; xi. 13; xxxii. 29: anrhydeddid ef hefyd trwy blygu ger ei fron a'i gusanu (1 Bren. xix. 18), yr hyn oedd yn arferiad cyffredin iawn mewn addoliad gau dduwiau, fel y gellir casglu oddi wrth y geiriau a ddefnyddir am addoli; sef рoσкvvv-cusanu tuag at; ac adorare cyffwrdd â'r gwefusau.

Gellir dosbarthu addoliad Baal i bedwar cyfnod; Y cyntaf, fel yr hanfodai yn mysg y Pheniciaid, y Sidoniaid, a'r Carthaginiaid. Cyfateba y cyfnod hwn âg amser arosiad yr Israeliaid yn yr Aipht. Prif nodwedd ei wasanaeth y pryd hwn oedd absennoldeb delwau, ac addoliad natur, yn yr hyn y cyssylltid Baal âg Astarte. Yn nechreu

BAAL

y cyfnod nesaf yr ydym yn eu cael yn gyssylltiedig â'u gilydd; Barn. ii. 13; x. 6; I Sam. vii. 4; xii. 10. Nid oedd delwau yn ngwasanaeth addoliadol hen drigolion Tyrus, Carthage, Gades, nac ychwaith yn Babilon [Herodotus i. 181.] Yr ydoedd eu haddoliad yn bur, o'i gymharu âg oesoedd diweddarach, heb ei halogi gan y fath anniweirdeb. I symlrwydd y tymmor yma y perthyna yn benaf yr arferiad o aberthu ar yr uchelfeydd; Num. xxii. 41; xxiii. 28, 29, 30. Yn ddiweddarach codwyd allorau i Baal; 2 Cron. xxxiv. 4; Ier. xi. 13. Aberthid dynion iddo yn awr, a pharhaodd yr arferiad hwn yn rhai o drefedigaethau y Pheniciaid, megys Carthage, am dymmor maith: yn enwedigol, aberthid plant iddo; Ier. xix. 5; a dywed Eusebius [De laud Const. i. 4] fod y Pheniciaid yn aberthu eu cyntafanedig i Cronos bob blwyddyn. Yr un duw oedd Cronos a Baal. Galwai y Canaaneaid y Baal hwn, yr aberthent blant iddo, Moloch (brenin) neu Baal Moloch; 2 Bren. xxv. 10; Ier. xxxii. 35. Gwnai yr offeiriaid doriadau yn eu cyrff er anrhydedd eu duwiau, fel peth a wasanaethai yn lle aberthu dynion; 1 Bren. xviii. 28. Aberthent waed dynol i'w duw. Er nad oedd delwau cerfiedig yn arferedig yn y tymmor boreuol hwn, eto yr oedd colofnau; a thybir mai yn yr ystyr hwn y mae deall y gair delwau (matsefoth) yn y manau canlynol:-1 Bren. xiv. 23; 2 Bren. iii. 2; x. 26; xviii. 4; xxiii. 14; Mica v. 13; 2 Cron. xiv. 3; xxxi. 1. Felly y cyfieithir ef yn y manau canlynol-Gen. xxviii. 18; xxxi. 13; Exod. xxiv. 4; i arwyddo colofnau coffadwriaethol. Y mae y gair hefyd yn gyfystyr â'r gair a gyfieithir yn y manau canlynol, ar ymyl y ddalen, "haul-ddelwau" (chemonim); Esa. xvii. 8; xxvii. 9; ac sydd yn "haul-ddelwau" yn y testyn, Ezec. vi. 4, 6. Gwelir hefyd, wrth gymharu yr adnodau canlynol, fod y ddau air o'r un ystyr; 2 Bren. xxiii. 14; 2 Cron. xxxiv. 4: 2 Cron. xiv. 5.

Mae ail gyfnod addoliad Baal yn ymestyn o amser Iosuah hyd amser Hiram. Yn yr adeg yma unwyd Baal âg Astoreth; Barn. iii. 7. Yr hynodrwydd a berthynai i addoliad y tymmor hwn oedd ei anniweirdeb a'i odineb. Yr oedd hyn yn enwedig yn addoliad Astoreth; yr ydoedd hefyd yn nglŷn âg addoliad Baal, dan yr enw Baal-Peor; Num. xxv. 1; xxxi. 16; Ios. xxii. 17. Yr oedd anniweirdeb hefyd yn rhan o wasanaeth Bel yn Babilon; Herod. i. 181. Hyn hefyd oedd nodweddiad yr addoliad yn Carthage, fel y tystia Awstin [De Civ. Dei, iv. 10].

Cyrhaedda y trydydd tymmor o wasanaeth Baal, o amser Hiram yn Syria, o amser Ahab yn Israel, ac o amser Ahaz yn Iudah, hyd amser ei ddinystr yh Israel trwy y prophwydi, a thrwy y Lefiaid yn Iudah; 2 Cron. xxix. 5. Nodweddiad y cyfnod hwn oedd cyfundrefn o ddelwaddoliaeth

Gan y tân a'i egnïad terth-dryllid

Yr allor a'r aberth;

Lluchid oll y lluwch diwerth
I'rentyrch ar yr anterth."

Y mae y wyrth effeithiol yma, er nad arddangoswyd ei bath i neb ond yr Iuddewon, yn cael ei chrybwyll gan lawer o'r hen awdwyr clasurol: yr hyn sydd yn un o'r enghreifftiau Iluosog i gadarnhau yr undeb agos a fodola rhwng hanesiaeth baganaidd a chyssegredig. Y mae Homer yn dangos Iau fel yn sicrhau llwyddiant i'r Groegiaid yn y dull yma, pan yr oeddynt yn cychwyn i ryfel Caerdroia: ac yn ei Eneid, y mae Virgil yn rhoddi y geiriau canlynol yn ngenau Latinus:-"Bydded i'r Tad nefol, yr hwn sydd yn sefydlu y cyfammodau â tharan, glywed yr hyn a ddywedir genyf." Dywed Pausanius wrthym, pan yr oedd Seleucus, yr hwn a aeth gydag Alexander Fawr yn ei ruthrgyrch i Macedonia, yn aberthu i Iau yn Pella, i'r coed ddyfod at y ddelw o honynt eu hunain, ac iddynt gynneu heb dân. Y mae haneswyr hefyd, medd Calmet, yn dywedyd, i Vespasian, pan yn Iudea, fyned i ymgynghori â Duw Carmel, ac nad oedd yno y pryd hwnw ond un allor syml a hen iawn. Er fod y wyrth ryfeddol yma wedi gadael argraff ddofn ar draddodiadau eilunol yr oesoedd, ni chafodd ond argraff amserol a byr ar Israelymhalogasant gydag eilunaddoliaeth Baal o bryd i bryd, nes iddynt gael eu cario i gaethiwed.

1. BAALAH, [ei deulu, neu yr hon a lywodraethir, priodasferch]: Ciriath-Baal, neu Ciriathiearim; Ios. xv. 9.

2. BAALAH: dinas a ranwyd i lwyth Iudah, ond a gymmerwyd oddi wrtho, i'w rhoddi i'r Simeoniaid; Ios. xv. 29; xix. 3.

BAALATH, [nbya; Deg a Thrigain, reßɛɛλáv]: dinas yn llwyth Dan (Ios. xix. 44), yr hon a ymddengys yr un a'r hon a ail adeiladwyd gan Solomon; 1 Bren, ix. 18. Llawer a dybiasant fod y Baalath hon yr un a Baalbek: os felly, dylasai fod yn rhandir gogleddol Dan; tra y dywedir ei bod yn meddiant llwyth Dan pan nad oedd ganddynt ond rhandir yn neheudir Iudah yn unig; ac yn mhell cyn eu mynediad i chwilio am feddiannau ychwanegol y sonir am dani yn Barn. xviii. Y mae Josephus hefyd yn nodi sefyllfa Baalath Solomon, yr hon a eilw efe Baleth, fel yn neheudir Palestina, yn agos i Gazara [Hen. viii. 2], o fewn y rhandir a berthynai i Dan, pe buasai mewn meddiant o'r tiroedd a nodwyd gyntaf i'r llwyth hwnw. Y mae y Talmud yn cadarnhau fod Baalath yn sefyll mor agos i linell terfyn rhandiroedd Iudah a Dan, fel nad oedd ond y meusydd yn unig yn Dan, a'r adeiladau yn Iudah. (Kitto's Cycl.)

BAALATH-BEER: lle a enwir fel terfyn llwyth Simeon i'r deheu: efallai mai yr un ydyw a'r ddinas flaenorol; Ios. xix. 8; 1 Cron. iv. 33. Rhai a dybiant mai yr un yw a Ramoth; 1 Sam.

XXX. 27.

BAAL-BEK, neu BALBEK. Gwel BAAL

GAD.

BAAL-BERITH, neu BAAL-B'RITH, [arlwydd y cytundebau, neu y cyfammodau]: yr un, o ran ei ystyr, a ZEUG OORLOG y Groegiaid, a Deus Fidius, neu Dduw Ffyddlawn, y Rhufeiniaid: efallai mai yr un ydyw hefyd a Beryth, neu Beroe,

y Pheniciaid, mab eu Adonis hwynt. Nid yw yn sicr pa un ai yr un yw hwn a Baal, ai peidio, neu ynte rhyw dduwdeb israddol. Gan nad beth am hyny, yr oedd yn dduw a gydnabyddid dan yr enw hwn gan y Carthaginiaid a'r Pheniciaid yn eu cytundebau; ac oddi yma y mae yn cael ei enw, arlwydd y cyfammod. Dyma yr eilun a addolid yn Sichem, wedi marwolaeth Gideon; Barn. viii. 33, lle yr ymddengys mai duw newydd ydoedd, a'i fod yn un o'r Baalim. Barna yr esgob Patrick, fod Baal-Berith yn cael ei alw felly, naill ai o herwydd mai efe oedd y Duw a dybid oedd yn cospi y rhai a dorent eu cyfammodau, neu ynte, o herwydd fod ei addolwyr yn cytuno yn eu plith eu hunain i gynnal ei addoliad. Ymddengys unoliaeth rhwng y golygiad olaf yma a Barn. ix. 4. Tybir hefyd mai yr un yw BaalBerith, a Ham, neu Cronos, yr hwn a addolid gynt yn Berytus. Y mae Bryant, yn ei Gyfriniaeth Henafiaethol, yn dywedyd mai un o dduwiau y Canaaneaid ydoedd, addoliad yr hwn yn fuan a gymmerwyd i fyny gan Israel wedi eu sefydlu yn Nghanaan.

BAAL-GAD, [bya; Gr. Baλayád]: dinas "yn nglyn Libanus, dan Fynydd Hermon;" Ios. xi. 17; xii. 7). Hysbysir ni hefyd fod "holl Libanus, tua chyfodiad haul, o Baal-Gad, dan Fynydd Hermon, nes dyfod i Hamath" (Ios. xiii. 5), yn mysg y rhanau hyny o Palestina, y rhai na orchfygwyd gan yr Iuddewon ar farwolaeth Iosuah. Gellir ty bio oddi wrth y sefyllfa yma a roddir i Baal-Gad, y gallai mai yr un ydoedd a'r lle hwnw a alwyd gan y Groegiaid yn Heliopolis

dinas yr haul, oddi wrth deml oedd yno wedi ei chyssegru i'r haul; a'r hon a alwyd, ac a elwir eto gan y preswylwyr, Baalbek-gair a ymddengys o'r un ystyr. Ceisiwyd profi gan rai mai yr un oedd Baalbek a Baalath, yr hon a adeiladwyd ac a amgaerwyd gan Solomon; ond dangoswyd eisoes mai nad ê [gwel BAALATH]: ac nis gellir dodi unrhyw bwys ar y traddodiadau lleol, y rhai sydd yn hòni fod Baalbek wedi ei sylfaenu gan Solomon; canys yr oedd yn arferiad gan y trigolion i briodoli pob gwaith henafol a nodedig, nad oes gyfrif am ei ddechreuad yn yr holl wlad, i Solomon. Y mae hyd yn oed y rhai a haerant mai yr un yw Baal-hamon y Caniadau (viii. 11), a Baalbek, yn tybio mai enw diweddar ydyw am Baal-Gad; a chan hyny, yr unig ymofyniad a all fod yw yr un canlynol:-Ai nid yw Baal-Gad yn enw henach ar y lle hwn, ac iddo gael ei alw wedi hyny yn Heliopolis, a Baalbek?

Y mae Baalbek, yn yr iaith Syriaidd, yn arwyddo dinas Baal neu yr haul; ac yn gymmaint nad yw y Syriaid un amser yn benthyca enwau gan y Groegiaid, nac yn cyfieithu enwau Groegaidd, y mae yn amlwg felly i'r Groegwyr, ar eu dyfodiad i Syria, gael y lle yn dwyn yr enw hwn neu enw arall yn arwyddo "dinas yr haul," yn gymmaint ag iddynt hwy ei galw yn Heliopolis, yr hwn, y mae yn debyg, sydd gyfieithiad o'r arwyddocâd brodorol. Nid ydym yn ammheu na elwid hi y pryd hwnw yn Baalbek gan y trigolion. Yn awr, yr ymofyniad ydyw-A oes yr un ystyr i'w roddi i'r gair hwn ag i Baal-Gad? ac os nad oes, a ellir nodi rhai amgylchiadau a allent beri cyfnewidiad yn yr enw? Os cymmerir Baal fel enw eilun, yna, fel yn Baalbek, y mae rhan olaf y gair i'w gymmeryd fel gair dysgrifiadol, ac nid fel enw cadarn: ac yn gymmaint a bod Gad yn arwyddo llu, tyrfa, neu haid o bobl, yna, Baal-Gad a arwydda llu Baal, pa un bynag a arferir ef am

y preswylwyr, ynte am y lle fel cynnullfa pererinion. Y mae i'r sill bek yr un ystyr yn gymhwys yn yr Arabaeg.

Os nad ymddengys hyn yn foddhaol, gellir penderfynu fod y gair Baal yn rhan mor fynych yn nghyfansoddiad enwau priodol, fel nad yw yn ddigon penodol i oddef y cyfryw ddeongliad; ond y gellir yn hytrach ei gymmeryd i arwyddo (fel y dywed Gesenius ei fod bob amser pan mewn undeb â gair arall) y lle, neu y fan y cyfarfyddir â pheth: felly, arwydda Baal-Gad, lle Gad. Yn awr, yr oedd Gad yn eilun (Esa. lxv. 11, llu, niferi), duw neu dduwies tynged, yn ol fel y tybir (cymharer y Deg-a-Thrigain, Túxn; Vulg., Fortuna); ac fe sonir am dano gan yr esbonwyr Iuddewig fel yr un a'r blaned Iau [GAD]. Ond y mae yn ddigon hysbys fod Baal yn cael ei gyfrif yr un a Iau yn gystal a'r haul; ac nid yw yn anhawdd cyssylltu Baalbek gydag addoliad Iau. Y mae Ioan o Antiochia yn dywedyd yn gadarn fod teml fawr Baalbek wedi ei

neillduo i Iau; ac yn yr adran nodedig o Macrobius (Saturnal i. 23), yn mha un yr adrodda fod addoliad yr haul wedi ei ddwyn gan offeiriaid Aiphtaidd i Heliopolis yn Syria, y mae yn dywedyd eu bod yn ei gyflwyno dan enw Iau (sub nomine Iovis). Y mae hyn yn arddangos fod addoliad Iau wedi ei sefydlu, ac yn boblogaidd yn y lle, ac nad oedd hauladdoliaeth yno cyn hyn: gan hyny, gallem ddysgwyl yn hytrach, i enw blaenorol y dref ddwyn rhyw berthynas âg Iau nag â'r haul; a gallwn fod yn sicr fod enw arwyddol o hauladdoliaeth yn ganlynol i gyflwyniad yr addoliad hwnw gan yr Aiphtiaid. Ac yn gymmaint nad oes genym unrhyw sail i dybied fod hyn wedi cymmeryd lle cyn, nac hyd yn oed yn mhell ar ol amser Iosuah, ni elwid y fan felly y pryd hwnw wrth un enw oedd yn cyfateb i Heliopolis.

Cyffyrddasom â'r mater hwn, gan ei fod yn dwyn perthynas â'r pwnc yn ei gyssylltiadau ysgrythyrol; yr hyn nid yw yn cael ond ychydig

o sylw mewn llyfrau cyffredin o natur y llyfr hwn. A chyfeiriwn ein darllenwyr at y rhestr o lyfrau a nodir ar ddiwedd yr erthygl hon am ddarluniadau a hysbysiadau boddhaol am yr adfeilion, &c., pa rai ni ofynant ond am sylw byr yma, yn gymmaint ag nad yw yn debygol fod hyd yn oed sefyllfa y lle yn cael ei enwi yn yr Ysgrythyrau.

Y mae Baalbek yn sefyll ar le hyfryd, ar ddisgyniad isaf Anti-Libanus, wrth y fan lle y mae dyffryn bychan yn ymagor i wastadedd El-Bakaa. Rhed afon fechan trwy y dyffryn hwn, yr hon sydd wedi ei rhanu yn aberoedd dirifedi, er dyfrhâu y tiroedd. Y mae sefyllfa y lle yn lledred gogleddol, 34° 1' 30", a hydred dwyreiniol, 36° 11' -109 o filltiroedd daiaryddol o Palmyra, a 38 o Tripoli.

Y mae yr hanes am ddechreuad Baalbek wedi ei lwyr golli, ac y mae y crybwyllion hanesiol am dani yn dra phrin: hefyd, y mae dystaw

rwydd yr ysgrifenwyr clasurol am y lle yn peri tybiaeth ei bod yn flaenorol yn adnabyddus dan enw arall. Yn gymmaint ag na cheir unrhyw hysbysrwydd mwy penderfynol, gellir tybied, yn gymmaint a bod sefyllfa y lle ar brif-ffordd trafnidiaeth rhwng Tyrus, Palmyra, a'r Dwyrain draw, fod hyny wedi gweini yn fawr tuag at ennill ei chyfoeth a'i gwychder. Crybwyllir an dani, o dan yr enw Heliopolis, gan Josephus [Henaf. xiv. 3, 2], ac hefyd gan Pliny [Hist. Nat. x. 22]. Y mae cerfiadau Rhufeinig, er amser Antoninus Pius, yn cadarnhau adroddiad Ioan o Antiochia, yr hwn sydd yn hòni fod yr ymherawdwr hwn wedi adeiladu teml fawr i lan yn Heliopolis, pa un a gyfrifid yn un o ryfeddodau y byd.-[Hist. Chron. llyfr xi.] Yr ydym yn deall oddi wrth rai bathau Rhufeinig, fod Heliopolis wedi ei gwneuthur yn drefedigaeth gan Julius Cæsar, a'i bod yn safle gwarchodlu Rhufeinig yn amser Augustus; a chafodd yr enw o Jus Italicum