door aantreft, en om den eenvoud en het gemis van ijdelheid, die men van zelf zal moeten opmerken. Zijn persoonlijkheid en zijn positie maken zijn boek tot een geheel ander soort werk dan de kladderadatsch, die men bij Busch en Poschinger kan lezen. Misschien, dat zijne zoons eenmaal aanleiding zullen vinden, om uit het rijke archief, dat hun ter beschikking staat, nog meer mede te deelen, vooral dan ook, om den vader zelf beter te leeren kennen. N. Japikse.

De politiek van Poincaré tegenover Rusland in 1912. W. G. C. Bijvanck, Het Zwarte Boek. De Amsterdammer, 5 en 12 Aug. 1922.

Dr. Bijvanck bespreekt in deze artikelen het officiëele Fransche Geelboek, voorts de door de bolsjewistische regeering onder den titel,,Un livre noir" uitgegeven correspondentie van Isvolski, benevens de brochure van den diplomaat J. Romieu,,Livre noir et livre jaune". De imperialistisch-gezinde Russische diplomaat Isvolski was in 1912 gezant te Parijs, waar hij Poincaré voor de Balkanpolitiek van Rusland trachtte te winnen. In zijn brieven prijst hij Poincaré uitbundig ten koste van diens voorganger Caillaux. Isvolski hoopte dat een nationalist als Poincaré de Russische Balkanpolitiek tegenover Oostenrijk en Duitschland krachtig zou steunen. Het spreekt vanzelf, dat het niet moeilijk is om in de correspondentie van een man, die zulke ideeën en zulke verwachtingen had, eenige passages te vinden, die van een zekere oorlogszuchtigheid van Poincaré schijnen te getuigen. Dr. Bijvanck toont echter, aan de hand van Romieu, aan dat men, bij een onderlinge vergelijking van Geelboek en Zwartboek, tot een geheel andere conclusie moet komen. Het blijkt n.l. dat Poincaré zich volstrekt niet door Rusland op sleeptouw heeft laten nemen; hij heeft juist integendeel Rusland in bedwang gehouden. De tegenstanders van Poincaré citeeren gaarne zijn verklaring dat een gewapende inmenging van Duitschland in een conflict tusschen Rusland en Oostenrijk voor Frankrijk een ,,casus foederis" zou opleveren. Zij verzuimen echter mee te deelen dat deze passage wordt voorafgegaan door de verklaring, dat de algemeene lijn der Europeesche politiek bewaard en de aparte inmenging van enkele mogendheden op den Balkan voorkomen moet worden.

Zelfs uit het Zwartboek blijkt dat Isvolski herhaaldelijk over de ,,eigenzinnigheid" van Poincaré klaagt. Overigens zijn in het Zwartboek een aantal belangrijke depêches van Isvolski weggelaten, die blijkbaar niet in den kraam van den bolsjewistischen uitgever, René Marchand, pasten. Dit feit alleen reeds stempelt deze uitgave tot een onbetrouwbaar tendenzwerk, J. G. v. D.

Nieuwe boeken:

H. T. Colenbrander, Gedenkstukken der algemeene geschiedenis van Nederland van 1795-1840. Deel 10. Regeering van Willem I, 18301840. 5e stuk. XL en 731 p. Rijks Geschiedk. Publicatiën. f 9.

K. J. Frederiks, Maximes de Napoléon. Droit public, politique intérieure. 125 p. M. Nijhoff. f 4.80.

F. Nitti, Europa zonder vrede. 165 p. Nijgh en van Ditmar. f 2.90. Z. W. Sneller, Economische en sociale denkbeelden in Nederland in den aanvang der 19de eeuw (1814-1830). 24 p. Tjeenk Willink, Haarlem. f 0.60.

A. Boudon, S. J., Le Saint-Siège et la Russie. Leurs relations diplomatiques au XIXe siècle. (1814-1847). XLVIII et 508 p. PlonNourrit. fr. 20.

J. Hérissay, Le monde des comédiens pendant la Révolution (17891800). Perrin et Cie. fr. 10.

fr. 15.

E. Lemonon, L'Italie d'aprés-guerre. 259 p. F. Alcan. F. Masson, Napoléon et son fils. 434 p. Ollendorf. fr. 20. A. Mathiez, La révolution française. Tome Ier. La chute de la royauté. 210 p. Colin. fr. 5.

José P. Otéro, l'Argentine devant l'histoire. Tome ler, De l'émancipation à la République_unitaire. 240 p. Plon-Nourrit. fr. 7.

M. Paléologue, La Russie des Tsars pendant la grande guerre (3 juin 1915-18 août 1916). Plon-Nourrit. fr. 15.

Un livre noir. Diplomatie d'avant-guerre, d'après les documents des archives russes 1910-1914. Tome Ier: La correspondance d'Isvolsky. Avec préface de René Marchand.

R. Poincaré, Histoire politique. Chroniques de quinzaine. Tome IV: 15 sept. 1921-15 janvier 1922. Plon-Nourrit. fr. 7.50.

J. Romieu, Livre noir et livre jaune. 80 p. A. Costes. fr. 2.

Bayerische Dokumente zum Kriegsausbruch und zum Versailler Schuldspruch. Im Auftrag d. bayer. Landtages hsg. von P. Dirr. XIX u. 197 S. P. Oldenbourg, München & Berlin. M. 46.

O. Becker, Deutschlands Zusammenbruch und Auferstehung. T. 1 u. 2. Carl Heymann, Berlin. M. 90.

B. W. von Bülow, Die ersten Stundenschläge des Weltkrieges, Eine Zeittafel d. wichtigen Vorgänge bei Kriegsausbruch. VIII u. 190 S. V. wissensch. Verleger, Berlin & Leipzig. M. 60.

Maria Fehling, Bismarcks Geschichtskenntnis. 126 S. J. G. Cotta'sche Buchh. Nachf., Stuttgart & Berlin. M. 25.

H. Friedjung, Das Zeitalter des Imperialismus 1884-1914. Bd. 2. XI u. 410 S. Neufeld & Heinsius, Berlin. M. 175.

Johannes Haller, Die Aera Bülow. Eine hist.-polit. Studie. IX u. 152 S. J. C. Cotta'sche Buchh. Nachf., Stuttgart & Berlin. M. 28.

Conrad von Hötzendorf, Aus meiner Dienstzeit 1906-1918. Bd. 2. (1910-1912, Mit e. Anh.), 472 S. Rikola Verlag, Wien, Berlin, Leipzig, München. 150 M.

K. Jagow, Daten des Weltkrieges. Vorgeschichte u. Verlauf bis Ende 1921. IV. u. 242 S., 5 Tab. K. F. Koehler, Leipzig. M. 65.

R. Pappritz, Frankreich und die Franzosen im neunzehnten Jahrhundert. XII u. 382 S. (Bücherei d. Kultur u. Geschichte, Bd. 23). K. Schroeder, Bonn & Leipzig. M. 30.

Die grosse Politik der europaïschen Kabinette 1871-1914. Samml. d. diplomat. Akten d. auswärt. Amtes. Reihe 1. Bd. 1-6. D. Verlagsgesellschaft f. Politik u. Geschichte. 6 Pappbde. M. 900.

Princess Pauline Metternich, My Years in Paris. 240 p. E. Nash a. G. sh. 10/6.

H. R. Mueller, The Whig Party in Pennsylvania. 271 p. P. S. King. sh. 11.

E. T. Raymond, Mr. Balfour. A biography. 228 p. Collins. sh. 2/6. Rodolphe Reuss, La constitution civile du clergé. Et la crise religieuse en Alsace. Tome I, 1790-1795. ,Publications de la Faculté des Lettres de l'Université de Strasbourg." 378 p. Oxford Press. sh. 7. J. Holland Rose, Lord Hood and the defence of Toulon. 175 p. Cambridge Press. sh. 16.

Mary Scrugham, The Peaceable Americans of 1860-1861. A study in Public Opinion. 125 p. P. S. King.

B. K. Thakore, Indian Administration to the dawn of responsible Government, 1765-1920. 471 p. Luzac a. Co. sh. 7/6.

G. M. Trevelyan, British history in the nineteenth century. (1782— 1901). With maps. 461 p. Longmans. sh. 12/6.

INHOUD VAN TIJDSCHRIFTEN.

Nederlandsch Archievenblad. XXIX, afl. 4.C. J. Gonnet, In memoriam C. W. Bruynvis. H. C. H. Moquette, Het archiefwezen in Engeland I. A. A. Beekman, Middeleeuwsche plaatsnamen. P. A. Meilink, Een landadvocaatsinstructie in 1578?

De Gids. Aug. 1922. J. Huizinga, Het ontstaan van het Engelsche Parlement.

Historisch Tijdschrift. Deel I, afl. 2. J. Kleijntjens S. J., Kardinaal Gasquet. J. Kleijntjens en H. P. Huybers, uitgave van ,,Nader bedenkingen over de inwooning der Roomsche ingesetenen in de Vereenigde Nederlanden, met relatie tot de regering van het land en securiteijt of perijkel der Protestanten". J. Witlox, De vredesbemiddeling van paus Benedictus XV in den zomer van 1917. V. Claassens, De Kerkvervolging in Frankrijk tijdens het Directoire. Dom Charles Poulet, Courrier français. Archief voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht. Deel 48, afl. 1. R. Post, Het Sint Bernardsklooster te Aduard. Eene bijdrage tot de geschiedenis der kloosters in de provincie Groningen. (Vervolg).

Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom Haarlem. Deel 41, afl. 1. j. Smit, De kerkinventaris van de voormalige hofkapel in Den Haag. J. C. van der Loos, Antonio Antonucci als vice-superior en aartspriester van Holland, Zeeland en West-Friesland.

Revue historique. CXXXIX 2. Mars-avril 1922. R. Michels, Etude sur les relations historiques entre la France et les pays du Rhin. Herlaut, Les enlèvements d'enfants à Paris en 1720 et en 1750 (Fin). E. Maugis, Un plan d'enseignement historique en 1787. - CXL 1. G. Fagniez, La politique de Vergennes et la diplomatie de Breteuil. Benoy Kumar Sarkar, Les états républicains dans l'Inde ancienne. Lascaris, L'église catholique en Grèce. CXL 2, juillet-août 1922. G. Fagniez, La politique de Vergennes et la diplomatie de Bretouil, 1774-1787. (fin). G. Zeller, Deux mémoires inédits du grand Condé sur l'Alsace. Bulletin historique: Ch. Bémont, Histoire de Grande-Bretagne.

La Révolution française. Oct.-Dec. 1921. F. Evrard, Le Jeu de paume de Versailles. E. Lévy, L'état civil aux colonies pendant la Révolution. De Cardenal, L'assistance publique dans la Dordogne pendant la Révolution.

Annales révolutionnaires. Janvier-février 1922. A. Mathiez, La révolution et les subsistances. L'agitation sectionaire à Paris en août 1793; l'affaire Carechois. E. Le Gallo, Un témoignage de Bonaparte sur Robespierre en 1797. Mars-avril 1922. H. Lion, D'Holbach,,maître d'hotel" de la Philosophie. G. Michon, La justice militaire sous la Convention. A. Richard, Les Basques pendant la guerre franco-espagnole, 1793 1795. A. Mathiez, Lettres inédites du conventionnel Besson. La Révolution de 1848. Dec. 1921 et janvier-février 1922. G. Boussinesq, Reims à la fin de la monarchie de Juillet et pendant la période révolutionnaire de 1848. Breillout, La révolution de 1848 en Corrèze. E. Peyron, Une lettre d'Augustin Thierry. J. Adigard des Gautries, Notes sur la Norvège en 1815-1816.

Le Moyen Age. XXIII. Sept.-Dec. 1921. Le Levillain, De quelques

lettres de Loup de Ferrières. J. Viard, Philippe VI de Valois; la succession au trône. M. Prinet, Les armoiries françaises, dans le tournoi de Nantes, de Conrad de Wurzbourg.

Revue de l'histoire des religions. Nov.-Dec. 1921. J. Pommier, Notes inédites d'Ernest Renan sur les commentares des livres sacrés. G. Huet, Une légende religieuse du moyen âge: le roman de saint Fanuel. P. Masson-Oursel, La physiologie mystique de l'Inde.

Revue des études historiques. Sept.-Dec. 1921. L. Madelin, L'Europe napoléonienne. P. Alfaric, L'évangile de Simon le Magicien. J. Benoist, Un consul de France au Maroc au XVIIe siècle. J. B. Estelle et ses Mémoires (1690). Mareschal de Bièvre, L'abolition de l'esclavage à l'île Bourbon.

Revue de synthèse historique. Tome XXXIII. P .Caron, Sur l'étude de l'histoire de la guerre. M. Bloch, Réflexions d'un historien sur les fausses nouvelles de la guerre. Centres d'études et de documentation pour l'histoire de la guerre: I. C. Bloch, Bibliothèque et musée français de la guerre. II, P. Renouvin, La documentation de la guerre à l'étranger. La presse et l'histoire. Un instrument de travail: le ,,Bulletin de Presse": I, P. Renouvin, les principaux ,,Bulletins de Presse" français et étrangers. II, J. Cain, Le bureau français d'étude de presse étrangère et ses publications. R. Villate, Les documents cartographiques sur la guerre.

Séances et travaux de l'académie des sciences morales et politiques. Nov.-Dec. 1921. A. Chuquet, le théâtre français à Moscou en 1812. M. G. Lacour-Gayet, Un héros des guerres napoléoniennes: Le prince Joseph Poniatowski. E. Seillière, La religion de Plutarque.

Historische Zeitschrift. V, 126. Band, 1. Heft. (1922). R. Reitzenstein, Gedanken zur Entwicklung des Erlöserglaubens. P. Rabbow, Zur Geschichte des urkundlichen Sinns. K. Stählin, Zur neueren elsaszlothringischen Geschichte.

Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichtsforschung. XXXIX heft 1 u. 2. 1922. R. Heuberger, Geländegestaltung und Urkundenwesen in den Alpen. H. Steinacker, Zur Frage des österreichischen Landrechts.

Hansische Geschichtsblätter. 47. Jahrgang. Band XXVII. D. Schäfer, Nachruf: Ernst Daenell. R. Häpke, Holland in Geschichte und Gegenwart. Ermentrude von Ranke, Köln und das Rheinland. Ein Ausschnitt aus dem Wirtschaftsleben des 16. und 17. Jahrhundert. H. Sieveking, Hansische Handelspolitik unter dem Deutschen Bunde nach den Papieren des Hamburger Syndicus Karl Sieveking. E. Baasch, Hamburg und Bremen und die deutschen wirtschaftlichen Einheitsbestrebungen von der Begründung des Zollvereins bis zum Anschlusz Hannovers (1854). F. Techen, Einige Handelsbriefe aus dem letzten Drittel des 16. Jahrhundert im Ratsarchive zu Wismar. B. Kuske, Die Handelsgeschäfte der Brüder Veckinchusen, H. Lutsch, Bausteine zur Kunstgeschichté im Hansegebiete.

The English historical Review. XXXVII, April 1922. W. A. Morris, The sheriffs and the administrative system of Henry I. W. T. Waugh, The great statute of Praemunire. G. Unwin, The translation to the factory system I. E. Barker, Lord Bryce. Juli 1922. Helena M. Chew, Scutage under Edward I. A. F. Pollard, Council, Star Chamber and Privy Council, under the Tudors. I. The Council. C. L. Kingsford, The Highland Forts in the ,,Forty-Five". G. Unwin, The transition to the factory system, II.

GEEN KAPITALISME EN HERVORMING')

DOOR

DR. H. A. ENNO VAN GELDER.

Het probleem der stuwkracht in de geschiedenis heeft altijd onder de historici beoefenaars gevonden en wij zijn er ons de laatste halve eeuw nog meer van bewust geworden. Ranke heeft indertijd als taak voor de geschiedvorser gesteld:,,er will blosz zeigen, wie es eigentlich gewesen", maar hij zelf heeft toch feitelik gezocht,,wie es eigentlicht geworden". Hij is daarbij echter afkerig van elke theorie en wil zich zuiver beperken tot ,,strenge Darstellung der Thatsache". Men heeft sindsdien beseft, dat ook dan nog uitgegaan wordt van enkele praemissen en velen hebben zich hiervan vooraf rekenschap willen geven. Van Marxistiese kant is daartoe het histories-materialisme vaak aldus geformuleerd: men zoeke naar de klassebelangen en men zal daarin èn de oorzaak der gebeurtenissen èn de verklaring der ideën vinden ). Veel is hiertegen geopponeerd en niet velen hebben met succes dit programma doorgevoerd. Er is hieruit een zeer waardevol bezinksel gebleven: men zoekt naar een nauwer verband tussen de economies-sociale structuur en de ideologie van een tijd

1) Rede gehouden in de Hist. Sektie van het 10e Nederl. Philologencongres te Leiden, 19 April 1922. Bij de publicatie van deze rede bedenke men, dat ik hier niets anders dan een programma heb willen geven, en dat het moest geschieden in de zeer beknopte tijdsruimte, die voor een dergelijke rede beschikbaar is. Ik heb dus heel veel niet anders dan kunnen aanduiden en stel er prijs op, hier enkele punten nader toe te lichten.

2) De formulering was veelal anders, maar in de praktijk werd alleen op de klassebelangen en hun weerspiegeling de nadruk gelegd. Zo ook in de opstellen van Dr. J. Keulen, De Hervorming en het opkomend kapitalisme, Soc. Gids, 1919 en 1920, waarop ik toentertijd reeds inging en die de aanleiding waren voor deze rede. Hetzelfde bij Kautsky, Thomas More und seine Utopie 2, 1907, die het op p. 206-209 groots uiteengezette plan in het werkje zelf geenszins doorvoert.

TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEdenis.

23