ψευδής, τὸ τοιόνδε· οὐ σὺ μόνος, οὐδὲ οἱ σοί φίλοι, πρῶτοι καὶ πρῶτον ταύτην δόξαν περὶ θεῶν ἔσχετε γίγνονται δὲ ἀεὶ πλείους, ἢ ἐλάττους, ταύτην τὴν νόσον ἔχοντες· τὸ δὲ τοίνυν σοι παραγεγονὸς αὐτῶν πολλοῖς φράζοιμ ̓ ἂν, τὸ μηδένα πώποτε λαβόντα ἐκ νέου ταύτην τὴν δόξαν περὶ θεῶν, ὡς οὐκ εἰσὶ, διατελέσαι πρὸς γῆρας μείναντα ἐν ταύτῃ τῇ διανοήσει. Τὰ δύο μέντοι πάθη περὶ θεοὺς μεῖναι, πολλοῖσι μὲν οὔ· μεῖναι δέ οὖν τισί, τὸ τοὺς θεοὺς εἶναι μὲν, φροντίζειν δὲ οὐδὲν τῶν ἀνθρωπίνων· καὶ τὸ μετὰ τοῦτο, ὡς φροντίζουσι μὲν, εὐπαραμύθητοι δέ εἰσι θύμασι καὶ εὐχαῖς. Τὸ δὴ σαφές ἂν γενόμενόν σοι περὶ αὐτῶν κατὰ δύναμιν δόγμα, ἂν ἐμοὶ πείθῃ, περιμενεῖς, ἀνασκοπῶν εἴ τε οὕτως, εἴτε ἄλλως ἔχει· πυνθανόμενος παρά τε τῶν ἄλλων, καὶ δὴ καὶ μάλιστα καὶ παρὰ τοῦ νομοθέτου. Ἐν δὲ δὴ τούτῳ τῷ χρόνῳ, μὴ τολμήσης περὶ θεοὺς μηδὲν ἀσεβῆσαι· πειρατέον γὰρ τῷ τοὺς νόμους σοὶ τιθέντι νῦν, καὶ εἰσαῦ θις, διδάσκειν περὶ αὐτῶν τούτων ὡς ἔχει...... Ι. Τὸν δὲ ἡγούμενον μὲν θεοὺς εἶναι, μὴ φροντίζειν δὲ αὐτοὺς ἀνθρωπίνων πραγμάτων, παραμυθητέον· Ω ἄριστε δή, φῶμεν, ὅτι μὲν ἡγεῖ θεούς, ξυγγένειά τις ἴσως σὲ θεία πρὸς τὸ ξύμφυτον ἄγει τιμᾶν καὶ νομίζειν εἶναι· κακῶν δ ̓ ἀνθρώπων καὶ ἀδίκων τύχαὶ ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ, ἀληθείᾳ μὲν οὐκ εὐδαίμονες, δόξῃ δὲ εὐδαι μονιζόμεναι σφόδρα, ἀλλ ̓ οὐκ ἐμμελῶς, ἄγουσί σε πρὸς ἀσέβειαν, ἔν τε μούσαις οὐκ ὀρθῶς ὑμνούμεναι ἅμα καὶ ἐν παντοίοις λόγοις. Η καὶ πρὸς τέλος ἴσως ἀνοσίους que, dès aujourd'hui, je peux t'apprendre, sans être jamais accusé de mensonge; c'est que vous n'êtes pas les seuls, toi ni tes amis, qui pensiez ainsi des dieux; on a toujours vu plus ou moins de mortels attaqués de cette maladie; et j'ose te dire que pas un de ceux dont la jeunesse professait l'athéisme, n'a gardé jusqu'au dernier âge sa funeste erreur. Quelques-uns sont restés fidèles aux deux autres doctrines, dont l'une, en admettant les dieux, soutient que leur providence ne s'occupe point des choses humaines, et dont l'autre croit que leur justice est aisément fléchie par des sacrifices et des prières; mais la plupart encore ont changé d'opinion. Tu feras donc bien, si tu m'en crois, d'attendre aussi les seules clartés qui te soient permises sur ces mystères, en examinant avec défiance si tes idées sont vraies au fausses, en interrogeant tes semblables, et surtout le législateur. Mais jusque-là, ne sois jamais assez hardi pour insulter les dieux : aujourd'hui comme plus tard, puissent les lois de ta patrie persuader ton cœur et ta raison !......... Leur provideNCE. Si je voulais ensuite ramener à la vérité celui qui croit des dieux, mais des dieux indifférens et aveugles: O mon fils, lui dirais-je, tu crois des dieux, parce qu'une sorte de parenté divine entre eux et toi te porte à les reconnaître et à les honorer; mais les destinées publiques et particulières des méchans et des coupables, destinées funestes, dont le vulgaire ose follement vanter le bonheur, te conduisent à l'impiété, lorsque tu vois les Muses et la gloire récompenser des crimes. Peut ἀνθρώπους ὁρῶν ἐλθόντας γηραιούς, παῖδας παίδων και ταλιπόντας ἐν τιμαῖς ταῖς μεγίσταις, ταράττη τανῦν ἐν ἅπασι τούτοις, ἰδὼν, ἢ δι ̓ ἀκοῆς αἰσθόμενος· ἢ καὶ παντάπασιν αὐτὸς αὐτῶν αὐτόπτης προστυχῶν πολλῶν ἀσεβημάτων καὶ δεινῶν γενομένων τισὶ, δι ̓ αὐτὰ ταῦτα ὁρᾷς ἐκ σμικρῶν εἰς τυραννίδας τε καὶ τὰ μέγιστα ἀφικομένους. Τότε διὰ πάντα τοιαῦτα δῆλος εἶ μέμφεσθαι τοὺς θεοὺς, ὡς αἰτίους ὄντας τῶν τοιούτων, διὰ ξυγγένειαν οὐκ ἂν ἐθέλων· ἀγόμενος δὲ ὑπὸ τινὸς ἀλογίας ἅμα, καὶ οὐ δυνάμενος δυσχεραίνειν θεοὺς, εἰς τοῦτο νῦν τὸ πάθος ἐλήλυθας, ὥστ ̓ εἶναι μὲν δοκεῖν αὐτοὺς, τῶν δ ̓ ἀνθρω πίνων καταφρονεῖν καὶ ἀμελεῖν πραγμάτων. Ἵνα οὖν μὴ ἐπὶ μεῖζον ἔλθῃ σοὶ πάθος πρὸς ἀσέβειαν τὸ νῦν παρὸν δόγμα, ἀλλ ̓, ἐάν πως οἷον ἀποδιοπομπήσασθαι λόγοις αὐτὸ προσιόν γενώμεθα δύνατοι, πειρώ μεθα, ξυνάψαντες τὸν ἑξῆς λόγον, ᾧ πρὸς τὸν τοπαράπαν οὐχ ἡγούμενον θεοὺς ἐξαρχῆς διεπερανάμεθα, τούτῳ τανῦν προσχρήσασθαι...... Πείθωμεν τὸν νεανίαν τοῖς λόγοις, ὡς τῷ τοῦ παντὸς ἐπιμελουμένῳ, πρὸς τὴν σωτηρίαν καὶ ἀρετὴν τοῦ ὅλου, πάντ ̓ ἐστὶ ξυντεταγμένα· ὧν καὶ τὸ μερὸς εἰς δύναμιν ἕκαστον τὸ προσῆκον πάσχει καὶ ποιεῖ· τούτοις δ ̓ εἰσὶν ἄρχοντες προστεταγμένοι ἑκάστοις ἐπὶ τὸ σμικρότατον ἀεὶ πάθης καὶ πράξεως, εἰς μερισμὸν τὸν ἔσχατον τέλος ἀπειργασμένοι. Ὧν ἓν καὶ τὸ σόν, ὦ σχέτλιε, μόριον εἰς τὸ πᾶν ξυντείνει βλέπον ἀεὶ, καίπερ πάνσμικρον ὄν σὲ δὲ λέληθε περὶ τοῦτο αὐτὸ, ὡς γένεσις ἕνεκα ἐκείνου γίγνεται πᾶσα· ὅπως ᾗ ἡ τῷ τοῦ παντὸς βίῳ ὑπάρχουσα être aussi, à l'aspect de quelques hommes sacrilèges qui arrivent à la dernière vieillesse, et laissent dans les honneurs les enfans de leurs enfans, ton esprit se trouble et s'égare: tu t'indignes de voir et d'apprendre que des scélérats chargés de crimes se soient élevés par leurs crimes mêmes, de la plus basse condition, à la tyrannie et à toutes les grandeurs humaines. Alors, ne voulant pas sans doute, à cause de cette affinité qui t'unit aux dieux, les accuser de tant d'injustices, trompé par un faux raisonnement, comme tu ne peux prendre les dieux pour objet de tes plaintes, tu en viens à croire qu'ils existent, mais qu'ils dédaignent de veiller sur l'univers. De peur que ce sentiment ne te précipite dans une impiété plus dangereuse encore, voyons si, par quelques discours, nous pourrions le chasser des esprits dont il s'empare, et fortifions de ces nouveaux conseils ceux que nous donnions à l'imprudent qui niait tout à l'heure l'existence même des dieux..... O mon fils, le modérateur de toutes choses les a disposées pour la conservation et le bien de l'ensemble; agissantes ou passives, leurs moindres parties sont dans l'ordre; chacune est surveillée par un Génie, qui règle ce qu'elle doit faire ou souffrir, et ces Génies gouvernent jusqu'au dernier atôme. Et toi-même, faible mortel, ton être, imperceptible dans l'immensité, se rapporte et obéit au dessein général; mais tu ignores que rien n'est créé que pour l'harmonie, la perfection du tout, et que tu existes pour lui, et non lui pour toi. Un médecin, un ha εὐδαίμων οὐσία, οὐχ ἕνεκα σοῦ γιγνομένη, σὺ δὲ ἕνεκα ἐκείνου. Πᾶς γὰρ ἰατρὸς, καὶ πᾶς ἔντεχνος δημιουργός, παντὸς μὲν ἕνεκα πάντα ἐργάζεται πρὸς τὸ κοινῇ ξυν τεῖνον βέλτιστον· μέρος μὴν ἕνεκα ὅλου, καὶ οὐχ ὅλον μέρους ἕνεκα ἀπεργάζεται· σὺ δὲ ἀγανακτεῖς, ἀγνοῶν ὅπη τὸ περὶ σὲ ἄριστον τῷ παντὶ ξυμβαίνει καὶ σοὶ, κατὰ δύναμιν τὴν τῆς κοινῆς γενέσεως. Ἐπεὶ δὲ ἀεὶ ψυχὴ ἐπιτεταγμένη σώματι τοτὲ μὲν ἄλλῳ, τοτὲ δὲ ἄλλῳ, μεταβάλλει παντοίας μεταβολὰς δι ̓ ἑαυ τὴν, ἢ δι ̓ ἑτέραν ψυχὴν, οὐδὲν ἄλλο ἔργον τῷ πεττευτῇ λείπεται, πλὴν μετατιθέναι τὸ μὲν ἄμεινον γιγνόμενον ἦθος εἰς βελτίω τόπον, χεῖρον δὲ, εἰς τὸν χείρονα, κατὰ τὸ πρέπον αὐτῶν ἕκαστον, ἵνα τῆς προσηκούσης μοίρας λαγχάνῃ. Ἡ περ ἂν ἔχοι λόγον ῥᾳστώνη ἐπιμελείας θεοῖς τῶν πάντων, ταύτῃ μοὶ δοκῶ φράζειν. Εἰ μὲν γὰρ πρὸς τὸ ὅλον ἀεὶ βλέπων πλάττοι τις, μετασχηματίζων τὰ πάντα, οἷον ἐκ πυρὸς ὕδωρ ἔμψυχον, καὶ μὴ ξύμπολλα ἐξ ἑνὸς, ἢ ἐκ πολλῶν ἓν, πρώτης ἢ δευτέρας ἢ καὶ τρίτης γενέσεως μετειληφότα, πλήθεσιν ἄπειρ ̓ ἂν εἴη τῆς μετατιθεμένης κοσμήσεως· νῦν δ ̓ ἔστι θαυμαστὴ ῥαστώνη τῷ τοῦ παντὸς ἐπιμελουμένῳ. Ἐπειδὴ κατεῖδεν ἡμῶν ὁ βασιλεὺς ἐμψύχους οὔσας τὰς πράξεις ἁπάσας, καὶ πολλὴν μὲν ἀρετὴν ἐν αὐταῖς οὖσαν, πολλὴν δὲ κακίαν· ἀνώλεθρον δὲ ὂν γενόμενον, ἀλλ ̓ οὐκ αἰώνιον ψυχὴν καὶ σῶμα, καθάπερ οἱ κατὰ νόμον ὄντες |