νον· ὑπερβαλλούσας δὲ ἐν μὲν τῷ σώφρονι βίῳ τὰς ἡδο νὰς τῶν ἀχθηδόνων· ἐν δὲ τῷ ἀκολάστῳ, τὰς λύπας τῶν ἡδονῶν, μεγέθει καὶ πλήθει καὶ πυκνότησιν· ὅθεν ὁ μὲν ἡδίων ἡμῖν τῶν βίων, ὁ δὲ λυπηρότερος ἐξ ἀνάγκης ξυμβαίνει κατὰ φύσιν γίγνεσθαι, καὶ τόν γε βουλόμενον ἡδέως ζῆν οὐκέτι παρείκει ἑκόντα γε ἀκολάστως ζῆν. Ἀλλ ̓ ἤδη δῆλον ὡς, εἰ τὸ νῦν λεγόμενον ὀρθὸν, πᾶς ἐξ ἀνάγκης ἄκων ἐστὶν ἀκόλαστος· ἡ γὰρ δι ̓ ἀμαθίαν, ἢ δι' ἀκράτειαν, ἢ δι ̓ ἀμφότερα, τοῦ σωφρονεῖν ἐνδεής ὢν ζῇ ὁ πᾶς ἀνθρώπινος ὄχλος.

Ταυτὰ δὲ περὶ νοσώδους τε καὶ ὑγιεινοῦ βίου διανοη τέον, ὡς ἔχουσι μὲν ἡδονὰς καὶ λύπας· ὑπερβάλλουσι δὲ ἡδοναὶ μὲν λύπας ἐν ὑγιείᾳ, λύπαι δὲ ἡδονὰς ἐν νόσοις. Ἡμῖν δὲ ἡ βούλησις τῆς αἱρέσεως τῶν βίων, οὐχ ἵνα τὸ λυπηρὸν ὑπερβάλῃ· ὅπου δ ̓ ὑπερβάλλεται, τοῦτον τὸν βίον ἡδίω κεκρίκαμεν.

Ὁ δὴ σώφρων τοῦ ἀκολάστου, καὶ ὁ φρόνιμος τοῦ ἄφρονος, φαῖμεν ἂν, καὶ ὁ τῆς ἀνδρείας τοῦ τῆς δειλίας, ἐλάττονα καὶ σμικρότερα καὶ μανώτερα ἔχων ἀμφότερα, τῇ τῶν ἡδονῶν ἑκάτερος ἐκάτερον ὑπερβάλλων, τῇ τῆς λύπης ἐκείνων ὑπερβαλλόντων αὐτοὺς, ὁ μὲν ἀνδρεῖος τὸν δειλόν, ὁ δὲ φρόνιμος τὸν ἄφρονα νικῶτιν· ὥςτε ἡδίους εἶναι τοὺς βίους τῶν βίων, σώφρονα καὶ ἀνδρεῖον καὶ φρόνιμον καὶ ὑγιεινὸν, δειλοῦ καὶ ἄφρονος καὶ ἀκολάστου καὶ νοσώδους· καὶ ξυλλήβδην, τὸν ἀρετῆς ἐχόμενον κατὰ σῶμα, ἢ καὶ κατὰ ψυχὴν, τοῦ τῆς μοχθηρίας ἐχομένου βίου ἡδίω τε εἶναι, καὶ τοῖς ἄλλοις ὑπερέχειν ἐκ περιττοῦ, κάλλει καὶ ὀρθότητι, καὶ ἀρετῇ καὶ εὐδοξία. Ωςτε τὸν

que rien pour la folie. Le bien l'emporte donc de toute manière sur le mal dans la vie de l'un, et le mal sur le bien dans celle de l'autre ; ainsi, l'un a plus d'agrémens, l'autre plus d'ennuis, et quiconque veut vivre heureux ne peut se faire une si fatale illusion. Mais il est prouvé, si mes principes sont vrais, que tout homme intempérant ne l'est que malgré lui; il faut que ce soit ou l'ignorance, ou l'erreur des passions, ou l'une et l'autre, qui entraînent la foule dans le vice.

La santé et la maladie ont leurs plaisirs et leurs peines; mais la maladie a plus de peines avec moins de plaisirs. Que votre choix soit libre: allez-vous préférer les douleurs et les larmes à ce qui fait aimer la vie?

Si donc la tempérance, la sagesse, le courage, dont le sort est moins incertain et moins agité, goûtent que plus de plaisirs en s'exposant à moins de peines; si la santé a pour l'homme plus d'attraits que la maladie ; la question est jugée, et nous pouvons conclure que les qualités de l'âme, comme celles du corps, sont véritablement préférables aux défauts; abstraction faite, pour les unes, de la beauté et de la force qui les accompagnent, et pour les autres, de la gloire qui en est le prix. Ainsi, que vous considériez l'honneur ou l'intérêt, ce qui est

ἔχοντα αὐτὸν, τὴν εὐδαιμονέστερον ἀπεργάζεσθαι τοῦ ἐναντίον τῷ παντὶ καὶ ὅλῳ.

Καὶ τὸ μὲν προοίμιον τῶν νόμων ἐνταῦθα λεχθὲν τῶν λόγων, τέλος ἐχέτω.

DE LEGIBUS, IV, V.

PIETAS IN PARENTES.

ΓΟΝΕΩΝ μὲν ἀμελεῖν, οὔτε Θεός, οὔτε ἄνθρωπος νοῦν ἔχων ξύμβουλός ποτε γένοιτ ̓ ἂν οὐδεὶς οὐδενί. Φρονῆσαι δὲ χρὴ περὶ θεῶν θεραπείας τοιόνδε προοίμιον ἂν γενόμενον, εἰς τὰς τῶν γεννησάντων τιμάς τε καὶ ἀτιμίας ὀρθῶς ξυντεταγμένον.

Νόμοι περὶ θεοὺς ἀρχαῖοι κεῖνται παρὰ πᾶσι διχῆ. Τοὺς μὲν γὰρ τῶν θεῶν ὁρῶντες σαφῶς, τιμῶμεν· τῶν δ ̓ εἰκόνας, ἀγάλματα ιδρυσάμενοι, οὓς ἡμῖν ἀγάλ λουσι καίπερ αψύχους ὄντας, ἐκείνους ἡγούμεθα τοὺς ἐμψύχους θεοὺς πολλὴν διὰ ταῦτ ̓ εὔνοιαν καὶ χάριν ἔχειν.

Πατὴρ οὖν ὅτῳ καὶ μήτηρ, ἢ τούτων πατέρες ἢ μητέή ρες, ἐν οἰκίᾳ κεῖνται κειμήλιοι ἀπειρηκότες γήρᾳ, μηδεὶς διανοηθήτω ποτὲ ἄγαλμα αὐτῶν, τοιοῦτον ἐφέστιον οἴκημα ἐν οἰκίᾳ ἔχων, μᾶλλον κύριον ἔσεσθαι, ἐὰν δὴ κατὰ τρόπον γε ὀρθῶς αὐτὸ θεραπεύῃ ὁ κεκτημένος. Τίνα ¿ δὴ τὴν ὀρθότητα εἶναι φράζεις; Ἐγὼ ἐρῶ· καὶ γὰρ οὖν ἄξιον ἀκούειν τά γε δὴ τοιαῦτα. Οἰδίπους, φαμὲν, άτι

bien vaut toujours mieux que ce qui est mal: point

de bonheur sans vertu.

Tel pourrait être le préambule du législateur.

LOIS. LIV. IV, V.

DE LA PIÉTÉ FILIALE.

HONOREZ

ONOREZ Vos parens : quel dieu, quel homme sensé ne vous conseille pas ce devoir? Mais peut-être qu'un préambule sur le culte des dieux donnerait encore plus de force à une loi sur le culte filial, et les châtimens qui en suivent l'oubli.

Tous les peuples ont conservé deux anciennes lois religieuses. Elles nous commandent, l'une, d'adorer les dieux visibles; l'autre, de consacrer des statues à ceux qui voilent leur puissance, et pour ces honneurs rendus à des images sans vie, d'espérer la bienveillance et l'amour des immortels qui vivent dans les cieux.

Mais un père, une mère, un aïeul, dont le fils nourrit la vieillesse auprès de son foyer, seront pour lui un plus riche trésor de prospérité que les images mêmes des dieux, pourvu qu'il apprécie le bien dont il est dépositaire. Que doit-il faire pour en être digne? Rappelez-vous de terribles exemples. OEdipe, outragé par ses fils, invoque sur

μασθεὶς ἐπεύξατο τοῖς αὐτοῦ τέκνοις, ἃ δὴ καὶ πᾶς ὑμνεῖ τέλεα καὶ ἐπήκοα γενέσθαι παρὰ θεῶν· Ἀμύντορά τε Φοίνικι τῷ ἑαυτοῦ ἐπαρᾶσθαι παιδὶ θυμωθέντα, καὶ ἵπε πολύτῳ Θησέα, καὶ ἑτέρους ἄλλοις μυρίους μυρίοις· ὧν γέγονε σαφές, ἐπηκόους εἶναι γονεῦσι πρὸς τέκνα θεούς. Βλαβερὸς γὰρ γονεὺς ἐκγόνοις, ὡς οὐδεὶς ἕτερος ἄλλοις, δικαιότατα. Μὴ δή τις ἀτιμαζομένῳ μὲν διαφερόντως πα τρὶ πρὸς παίδων καὶ μητρὶ θεὸν ἐπήκοον ἐν εὐχαῖς ἡγεί σθω γίγνεσθαι κατὰ φύσιν· τιμωμένῳ δὲ ἄρα καὶ περιχαρεῖ σφόδρα γενομένῳ, καὶ διὰ τὰ τοιαῦτα ἐν εὐχαῖς λιπαρῶς εἰς ἀγαθὰ τοῖς παισὶ παρακαλοῦντος θεοὺς, οὐκ ἄρα τὰ τοιαῦτα ἀκούειν ἐξ ἴσου καὶ νέμειν ἡμῖν αὐτοὺς ἡγησόμεθα; Ἀλλ ̓ οὐκ ἄν ποτε δίκαιοι νομεῖς εἶεν ἀγα θῶν, ὃ δὴ φαμὲν ἥκιστα θεοῖς εἶναι πρέπον. Οὐκοῦν διανοηθῶμεν ὃ σμικρῷ πρότερον εἴπομεν, ὡς οὐδὲν πρὸς Θεῶν τιμιώτερον ἄγαλμα ἂν κτησαίμεθα πατρὸς καὶ προσ πάτορος παρειμένων γήρᾳ, καὶ μητέρων τὴν αὐτὴν δύνα μιν ἐχουσῶν· οὓς ὅταν ἀγάλλῃ τὶς, τιμαῖς γέγηθεν ὁ Θεός· οὐ γὰρ ἂν ἐπήκοος ἦν αὐτῶν. Θαυμαστὸν γὰρ δή που τὸ προγόνων ἵδρυμα ἡμῖν ἐστὶ, διαφερόντως τῶν ἀψύχων. Τὰ μὲν γὰρ θεραπευόμενα ὑφ ̓ ἡμῶν ὅσα ἔμψυχα, ξυνεύχεται ἑκάστοτε, καὶ ἀτιμαζόμενα, τἀναν τία· τὰ δ ̓, οὐδέτερα. Ὥςτε, ἂν ὀρθῶς τις χρῆται πατρὶ καὶ προπάτορι καὶ πᾶσι τοῖς τοιούτοις, πάντων πρὸς Θεοφιλῆ μοῖραν κυριώτατα ἀγαλμάτων ἂν κεκτῇτο.

Πᾶς δὴ νοῦν ἔχων φοβεῖται καὶ τιμᾷ γονέων εὐχὰς, εἰδὼς πολλοῖς καὶ πολλάκις ἐπιτελεῖς γενομένας. Τούτων οὖν οὕτω φύσει διατεταγμένων, τοῖς μὲν ἀγαθοῖς