het vandalisme en zorgde voor de sparing van de zijstukken van de graftombe van Willem Lodewijk, ten einde die te gebruiken voor den schoorsteenmantel voor de verbouwd wordende zaal der Volksrepresentanten in het (later afgebroken) Landschapshuis. In welke kwaliteit handelde hij?

Indien het vandalisme van 1 en 16 Aug. slechts te danken geweest ware aan spontane uitingen van patriottische razernij, dan ware de sparing dier zijstukken ondenkbaar en dan had de maire de zaak kunnen stuiten door 't zenden van soldaten, en dan zou men de schuldigen van 1 Aug. wel gestraft hebben, zoodat de feiten van 16 Aug. niet zouden zijn voorgevallen. Het éénige, dat destijds belet werd, was (op 17 Aug.) het verbranden der portretten van het Landschapshuis, die alle, op één na, in veiligheid waren gebracht 1), en ook het weghalen, met hetzelfde doel, van de portretten van het Prinsenhof. Laatstbedoelde stuiting van vandalisme had blijkbaar alléén ten doel: de zieke fransche soldaten met rust te laten, want het gezonde deel van het garnizoen danste op dien dag met de Friesche Patriotten rondom de brandende portretten, terwijl de officier d'Espinez de feestvreugde verhoogde door met zijn paard over de vlammen te springen. Hoewel de notulen er niets van mededeelen, vermoed ik, dat het wegnemen der wapenschilden en graftombes een besluit der municipaliteit was, doch dat de wijze der uitvoering, alsmede de grafschennis, geheel op rekening komen van Stapert, den landsbouwmeester, en van Feyens, een steenhouwer. Ik vermoed ook, dat het versmelten der metalen kisten (ten voordeele van land, provincie of stad? bij de ontvangsten der stad staat er niets over!) een eigenmachtige handeling van Stapert is geweest. Immers, had de overheid een besluit genomen gelijk aan dat van de Convention Nationale, dan zou men met de overblijfselen op even ordelijke wijze hebben gehandeld als met die der Fransche Koningen, al ware het dan ook hier geweest ter vernietiging door ongebluschte kalk.

De Groote Kerk was op 4 April geledigd van stoelen, en ten deele ook van banken, ten einde haar in te richten als hospitaal voor de Fransche soldaten, die dagelijks van Groningen uit werden aangevoerd. Door het wegbreken der banken hing er een muffe lucht, zoodat het gebouw, waarin reeds vele kribben gebracht waren, als hospitaal werd afgekeurd en het Prinsenhof in gebruik werd genomen. Van de kerk, die eerst op 11 Oct. wederom voor

1) Storm beweert: door den lands bouwmeester Stapert. Maar die was juist een der belhamels. Basseleur schijnt mij geloofwaardiger getuige dan Storm, doch ook aangaande hem betwijfel ik of hij ooggetuige was.

den predikdienst in orde was, had, zoo vermoed ik, Stapert tijdelijk de sleutels, zoodat het hem gemakkelijk viel er den baas te spelen.

Hij en Feyens verschenen er op 1 Aug. met veel werkvolk ten einde alles te vernielen wat de woede van een Patriot kon opwekken. Men ging het eerst naar het koor. Daar stonden de beide fraaie graftombes 1) van Anna van Oranje, dochter van Willem I, gest. 1588, waarop zij levensgroot, op den rug liggend, was afgebeeld, en die van haren echtgenoot Willem Lodewijk (gest. 1620), opgericht door de Staten, en dezen eersten stadhouder levensgroot en geknield vertoonend. Beide tombes waren weldra tot puin geslagen, behalve bovengenoemde zijwanden, en, toch bij toeval, het beeld van den stadhouder. Een paar dagen later vond Feyens het ongeschonden op den vloer liggen. Hij vernielde het en voerde de stukken op zijn slede mede naar huis, denkelijk om ze tot kalk te vermalen 2). Daarna werden de op de Spanjaarden en andere vijanden veroverde vaandels, de ontelbare rouwborden, de helmen en verdere deelen van wapenrustingen van de stadhouders en van hoofdofficieren vernield, waarna men de kerk verliet.

Een en ander werd, voor zooverre op 16 Aug. niet in den geopenden grafkelder geworpen, op 17 Augustus verbrand.

De

Friesche Courant" van Woensdag 19 Aug. 1795. No. 23 meldt wat volgt over dit autodafé.

Leeuwarden den 17 Augustus. Onder alle gedenkwaardige dagen, welke de grote Omwenteling, die wij thans hebben, zints January in ons Vaderland ten minsten in dit Friesland opleverde, muntte deeze dag boven anderen uit in luister en waardigheid: want nadat des voordemiddags onze Broeders de Franschen vereenigd met Leeuwardens brave Schutterij, en alle de Burger Militaire en Friesche Guarde hier in garnisoen liggende, onder het heerlijkst veldmusiek en in de uitmuntendste order met 3 veldstukjes na buiten waren getrokken, en op het gewone Exercitieland het Groote Feest, ter nagedagtenis van 't zo roem- als belangrijk Tijdstip den dag van den 10 Augustus, op welke de Franschen den laatsten Koninklijken Despoot hunnes Vaderlands overweldigden, en dus hun Vaderland vrij maakten, zoo luisterrijk als plegtig gevierd hadden onder de schoonste Maneuvres der Cavallery en Infanterieonder het streelendst Musiek - den gewoonen en bekenden Carmagnolendans en het lossen van de drie Veldstukjes, dat van de zijde der Burger Kanonniers der Schutterij, als voor 't eerste zijnde, tot het grootste genoegen van den Franschen Commandant, en alle deskundige op het heerlijkste met

1) Afgebeeld op een uitslaande plaat in W. Eekhof Geschiedkundige Beschrijving van Leeuwarden" 1846. 2 dl.

*) Dit vermoedt ook Mej. R. Visscher, die reeds vroeger in het huis en in den tuin was Feyens te vergeefs naar fragmenten liet zoeken. Waarom redde de koster het niet door het te verstoppen?

vlugheid geschiede, en 't welk door het kanon op de Stadswallen onder het omhoog heffen van de Hoed der Vrijheid en het weergalmend gejuich lang leeven de beide Republieken! behoorlijk beantwoord wierd; nadat, zeggen wij, onze Fransche Broeders met het vieren van dit voor hun en voor ons zo belangrijk Feest in de beste orde te aanschouwen, van eene talrijke meenigte Vaderlandsche Burgers en Burgeressen (die alle daarin deel namen) des voormiddags ons vervrolijkt hadden wierden wij des namiddags wederom op de aangenaamste wijze verrascht, met na dat zelve Vrijheidsveld te zien opmarscheeren de geheele gewapende Schutterij verzeld met onze Fransche Broeders en Hollandsche Militairen, gelijk ook met eenige der zogenaamde Friesche Guarde, om op order van onze cordaate Vrijheid en Burger minnende Municipaliteit, openlijk voor 't oog der Natie te verbranden, alle die schandelijke overblijfselen van het teregt gehaatte Oranjehuis en der voormaalige Aristocratie bestaande in N.B. Vorstelijke Pourtraiten, Wapens, Vaandels, Schilden en meer ander zulk tegen de ware Vrijheid en Burgerlijke gelijkheid strijdend tuig, al hetwelk in 't midden van 't veld op één gestapeld, met boerenwagens en sleden onder de escorte van de gewapende Burgers was aangevoerd geworden, het was voor 't nadenkend oog van den regtaartige Vaderlander en zuivere Vrijheidsvriend een heerlijk overschoon gezicht, om te midden in den kring van den gewoonen Carmagnolendans die door Burgers, Burgeressen, Franschen en Militairen, enz. rondom het brandende vuur gemaakt wierd onder het zoetst Muziek en het gejuich der meenigte aan de allesverteerende vlam in de hoogte stijgerende te zien opofferen, alle die bedrieglijke kenteekenen van Heerzucht, Dwingelandij en haattelijke onderscheidingen, waar mede men eeuwenlang de brave Burgers wist te blinddoeken. Alles is in de juiste en geregeldste order afgeloopen, en wij geloven dat de Aristocraat die dit bedrijf mogte gezien hebben, wel zal hebben gelieven op te merken, met welk ijver vuur de Patriottische Burgers en Burgeressen bezield waren. Mogt nu dit gezicht maar ook den geest der Friesche Natie zodanig aanvuren, dat zij alle levendige toneelbeelden der ondeugende Aristocratie leeren kennen, uit haar midden wechdoen, en zich met vlijt benaastigen, om den Tempel der ware Burgerlijke Vrijheid op zuivere gronden te helpen vestigen! (Slot volgt.)

Historische Mededeelingen.

Historie en Legende. De bekende verzamelaar op het gebied van Folklore, de heer F. W. Drijver, heeft aan zijn bundel Mozaiek een vervolg Historie en Legende toegevoegd (Groningen, Noordhoff f 1.90). Evenals in den vorigen bundel vindt men hier wetenswaardigheden van allerlei aard vereenigd in zoo bonte verscheidenheid, dat een bloote opsomming hier reeds te veel plaats zou eischen. Men vindt hier aardige beschouwingen over de St. Antoniusvarkens en over het Lam Gods, over de kometenvrees en het Booze Oog, over St. Joris met de Draak en over Manneken Pis en daarbij is veel, wat niet algemeen bekend is. Vermelden we b.v. dat het bekende aardige versje:

Sondaghs absent

Maandaghs in 't logement

Dinsdaghs present

Woensdaghs compleet

Donderdaghs niet gereet

Vrijdaghs niets gedaen

Saterdaghs na huys gegaen,

welks ontstaan soms in verband wordt gebracht met het tijdverknoeien van de Tweede Groote Vergadering, reeds blijkt voor te komen in een verzameling Nederduytsche en Latijnsche Keurdigten van het jaar 1710. Trouwens blijkens de spelling zou het nog wel heel wat ouder kunnen zijn.

Een paar kleine opmerkingen. In verband met het op bladz 151 opgemerkte omtrent de komeet van Halley had de schrijver nog kunnen raadplegen de op bladz. 26 van den 27sten jaargang van dit tijdschrift besproken studie van Dr. Stein: Calixte III et le comète de Halley. Volgens Dr. Stein dateert de bul van Calixtus III, waarin naar dikwijls aangenomen is, de komeet bezworen werd, niet van Mei 1455, maar van 29 Juni 1456, zoodat de bul niet vóór, na de komeet verscheen. Evenwel richt de bul zich alleen tegen de Turken, niet tegen het hemelverschijnsel. Het tapijt van Bayeux wordt voorts blijkens de jongste uitgave der Enc. Britt. niet

meer toegeschreven aan de vrouw van den Veroveraar; het moet vervaardigd zijn op last van diens halfbroeder Odo, bisschop van Bayeux. Jezuiten Jesu wider. Gewoonlijk wordt aangenomen, dat het spotwoord Jesuwider afkomstig zou zijn uit het Jesuiterhütlein van Fischart (zie b.v. in Büchmanns: Geflügelte Worten). Nu toont prof. Englert in de Frankf. Zeitung aan, dat de woordspeling niet alleen reeds in oudere geschriften voorkomt, maar bovendien reeds lang te voren een bekende ,,Volkswitz" was. Reeds in 1559 komt zij als zoodanig voor: „Hier in München paut (baut) man im Augustiner Closter ain Haus und Schulen, in welches man den neuen ornten (orde) Jesu zuwider einsetzen wird". In 1568 schrijft een Wurtembergsche hofprediker een geschrift tegen de Jezuïeten, welke „die Lehr Christi Jesu, auch seiner heilighen Propheten verfälschen und verdammen, Darum sollen sie billig nicht Jesuiter, sonder Jesu wider heiszen".

Wallenstein. Kondigden we onlangs van de mooie serie Monographien zur Weltgeschichte, een nieuw deel das Vorgeschichtliche Europa aan, ook de nieuwe drukken der vroeger verschenen nummers verdienen een korte bespreking, daar zij, van zeer bevoegde vakmannen afkomstig, een gemakkelijk middel bieden om van den vooruitgang der wetenschap op een bepaald punt zich op de hoogte te stellen. Wat een handig hulpmiddel, om een voorbeeld te geven, voor wie zich wil vergewissen tot welke resultaten het limes-onderzoek of dat betreffende den Varus-slag in de laatste jaren gekomen is, vindt men in Deel 22: Friedrich Kopp: die Römer in Deutschland, met tal van kaartjes en mooie illustraties toegelicht.

Dezelfde gedachte wekte bij ons de nieuwe uitgave van Hans Schultz: Wallenstein, No. 3 der serie. Vooral waar het een zoo raadselachtige figuur betreft als Wallenstein, is het bijhouden der omvangrijke en zoo verspreide litteratuur niet voor ieder even gemakkelijk, zoodat het ons een gevoel van gerustheid geeft, van een bevoegd historicus het oordeel over zooveel strijdpunten te vernemen. Van belang en niet algemeen bekend is b.v. wat hier wordt gezegd over de groote plannen van Wallenstein omstreeks 1628 betreffende het scheppen eener zeemacht, en het plan tot samenwerking tusschen Spanje en de Hanze, een plan dat ook in ons land grooten indruk heeft gemaakt en nog slechts zeer onvoldoende bekend is. Wat verder aan het boek een groote aantrekkelijkheid geeft, is de mooie illustratie, waaronder vele prenten die mij onbekend waren. Zoo b.v. Kepler's horoscoop van Wallenstein, een curieuze prent uit den Simplicissimus, voorstellend hoe iemand gemarteld wordt door zijn voetzolen met zout in te smeren en dan deze door een geit te laten