Plautini ceterum servi non senibus semper furtum insidiasque meditantur; alios, ut ita dicam, hostes habent quos majore odio persequuntur, quos fallaciis circumducere et quibus ruinam parare indesinenter conantur, milites et præcipue lenones dico. Quis est Palestrionis maximus hostis, quem conviciis, injuriis persequitur ridendumque caveæ tradit, nisi Pyrgopolinicem, juvenis heri in amanda Philocomasio competitorem? Quem infensissimo odio Toxilus insequitur, nisi nequissimum Dordalum, suam qui detinet amicam, et quem, adjuvante parasito Saturione, ridiculis dolis petit? Cui Pseudolus illudit nisi turpi sceleratoque Ballioni? Quem Trachalio nisi Labracem, quem verbis his servus depingit :

Fraudis, sceleris, parricidi, perjuri plenus,

Legirupa, impudens, impurus inverecundissumus.
Uno verbo absolvam leno'st 1...

Lenoni servus, servoque leno invidet; quoties leno inducitur, toties ei infensissimus occurrit servus qui illum circumducat et e rapacibus ejus manibus puellas abducat. Non ultra tendam, nec optimorum morum defensorem fingam servum ; at mihi quadam indulgentia dignus ille videtur

1 Rudens, act. III, sc. 11.

qui quum pro verberea statua et pro instrumento habeatur, herum tamen tanto studio adjuvat et sæpe cum nequioribus, lenones dico, non sine fortitudine colluctatur.

Quid nunc de villico dicam, quem aliquando Plautus induxit, ut in Casina, in Mostellaria, in Truculento? Sese nunquam tam pravum ostendit, quam urbanum videmus, tam procacem et nequam, quam Chrysalum aut Pseudolum. Quibus inter se servus et villicus differant, Plautus in Mostellaria manifestum fecit, quum in proscenium Tranionem et Grumionem induxerit et, ut ita dicam, huic illum opposuerit. Rudi incultoque Grumioni irridet comptus elegansque Tranio :

An ruri censes te esse? abscede ab ædibus.
Abi rus, abi dierecte, abscede ab janua.

GRUMIO

Tu urbanus vero scurra, delicia popli,
Rus mihi tu objectas? Sane credo, Tranio,
Quod te in pistrinum scis actutum tradier.

Non omneis possunt olere unguenta exotica

Si tu oles, neque superior adcumbere,

Neque tam facetis, quam tu vivis, victibus 1.

Quibus inter se comparatis, constare mihi vi

1 Mostellaria, act. I, sc. 1.

detur servus ruris manentes villicos, ut appella bantur, bonos persæpe fuisse ac frugi, non malos nec perfidos. Qui autem Romæ habitabant, herorum in ædibus, cum quibus heri familiari quadam consuetudine utebantur, qui quotidie illos seu ad forum, seu apud tonsorem comitabantur, quum herorum vitia viderent illisque sæpissime servirent, pessimos mores imitabantur; quum avaros, querulos, sæpeque libidinosos senes viderent, amantes, comptos, prodigos, elegantesque nimis juvenes, hero utrique, quoad liceret, sese similes efficiebant ; et Tranio, exempli causa, in Mostellaria ad id pravitatis, ut nuperrime diximus, perveniet, ut villico feritatem incultosque, rectos scilicet, mores exprobret.

His infelicibus servis, meo quidem sensu, indulgendum est, adductis aliorum exemplo ad omnia flagitia, ad omnia scelera, et quibus difficile sit, in tam infima conditione, meliorem viam ingredi. Si heris invident, nonne illis ignoscendum, quum odio, ictibus suppliciisque nefandis, heros tantum noverint?

V

Nulline sunt apud Plautum servi quos non tantum excusare, sed laudare atque amare possimus, quique conviciis et jurgiis servilibus nullo modo dignos se præbeant1?

1 Poeta quum nihil magis sibi proponendum censeret quam ut plebis risum moveret, jucundissimum habet servos inducere sese jurgiis jocose onerantes :

...

Gymnasium flagri, salveto,

Quid agis, custos carceris -o catenarum colone Virgarum o lascivia —
Quo pondo te censes esse nudum, quando pendes per pedes
Quo argumento istuc? Ego dicam quo argumento et modo:
Ad pedes quando adligatus es æquom centupondium,
Ubi manus manica complexæ sunt, atque adductæ ad trabem,
Nec dependis, nec propendis, quin malus nequam sis (Asinaria).

Vid. Boissier: Quomodo Græcos poetas Plautus transtulerit, p. 26.

Mirum quidem mihi videretur poetam tanto studio servorum causam amplexum nullos induxisse qui, si non omne, aliquod saltem virtutis punctum tulerint. Nec, hercule, res ita se habuit, et mihi Plautinas legenti fabulas en tres servi obviam veniunt, de quibus nunc disserendum censeo. Molieri comoedias frustra evolves omnes, frustra, ni fallor, recentiorum poetarum fabulas, nullam personam invenire erit tam miserandam, tam fidelem, tam ingenio indoleque nobilem quam Captivorum Tyndarus apparet. Ideoque cum pessimis et nequissimis servis mentem intenderimus nihil jucundius erit, nihil dulcius quam hunc egregium servum, ipsa in servitute splendore quodam liberalis animi renidentem considerare. Quum Ætoli et Alii manus consererent, Philocrates Tyndarusque servus ejus in pugna capti, Hegionis in potestatem veniunt qui illos e quæstoribus emit; quo casu ad id infortunii pervenerint, quibus dolis ad optatam libertatem recuperandam utantur prologus expandit :

Emit hosce de præda ambos, de quæstoribus.

Hice autem inter sese hunc confinxerint dolum,
Quo pacto heic servos suum herum hinc admittat domum.
Itaque inter se conmutant vestem et nomina.

Illic vocatur Philocrates, heic Tyndarus.

Hujus illic, hic illius hodie fert imaginem