gelost, de mannen eenvoudig hun geweren tegen den muur van de woning van den commandant zetten en naar huis gingen. Tal van dorpen in de omgeving hadden zwaar te lijden; de bewoners van Coevorden zelf zuchtten evenzeer onder de dwingelandij van hun hebzuchtigen bevelhebber, en een ware verlossing was het, toen eindelijk den 7den Mei de bezetting afmarcheerde.

Algemeene Geschiedenis.

Economische bloemlezing. - Gaarne vestigen we de aandacht op een boek, dat als hulpmiddel bij de studie der historie goede diensten kan bewijzen, nl. S. Polak, Economische Bloemlezing, (f 1.90, geb. ƒ 2.40) waarin eerst een overzicht van enkele belangrijke economische stelsels wordt gegeven, met een opgave van litteratuur op dit gebied. Daarna volgen o. m. fragmenten uit geschriften van Pieter de la Court, Hume, Quesnay, Turgot, Smith, Malthus, Ricardo, Say. Owen, Mill, Lisst, Marx, om de meer bekende namen te noemen. Ten slotte een aantal biografische aanteekeningen over de schrijvers van wie fragmenten zijn opgenomen. Vooral voor niet-economen, die er niet zoo licht toe komen om de oorspronkelijke werken ter hand te nemen, is dit werk een handig hulpmiddel, van des te meer belang, nu de historie meer de oorzaken van vele gebeurtenissen in economische

toestanden gaat zoeken.

Wetenschap en beschaving. - Er verschijnen tegenwoordig in Duitschland een groot aantal werkjes, die in handig formaat en tegen lagen prijs de resultaten van het onderzoek der geleerden in ruimer kring verspreiden, dan dit door meer uitvoerig werk mogelijk is. Zoo geeft de firma Quelle und Meyer te Leipzig onder den titel Wissenschaft und Bildung een geheele reeks uit, waarin veel belangwekkends voorkomt, getuige de mooie platen-atlasjes: Griechische Kultur im Bilde, door dergelijke over Römische en Alt-Orientalische Kultur gevolgd. Geruimen tijd geleden reeds verscheen in deze serie een zeer belangwekkend deeltje Steinhausen: Kulturgeschichte der Deutschen in der Neuzeit, uitgaande van het denkbeeld, dat de Nieuwe tijd voor Duitschland niet met de 16de eeuw aanvangt. Ondanks de, in Duitschland niet goed verwerkte, Renaissance blijft daar de blik gericht op das „Jenseits", juist als in de Middeleeuwen; de theologen blijven de baas, ondanks of deels door de Hervorming; de macht der kerk wordt zelfs grooter dan te voren, getuige ook het wederopkomen der heksenvervolging en het geloof aan den duivel. Een nieuwe vrije beschaving ontstaat eerst in de 18de eeuw.

Een ander deeltje, handelt over Die germanischen Reiche

der Völkerwanderung, door Ludwig Schmidt, een handige samenvatting van dit zoo uitgebreide en belangrijke onderwerp.

Het Concilie van Constanz. Tijdens het concilie van Constanz leefde in deze stad zekere Ulrich van Richental, die in de jaren, volgende op de groote Kerkvergadering, zijn aanteekeningen verwerkte tot een groote kroniek, die hij op eigen kosten van talrijke miniaturen heeft voorzien. Het handschrift zelf is niet tot ons gekomen, wel een 9-tal copieën, waarin ook de afbeeldingen,

of minder veranderd, overgenomen zijn. Zij komen ook voor in band 48 van Voigtländers Quellenbücher, dat ons aanleiding gaf tot deze aankondiging. De kroniek geeft omtrent het concilie zelf weinig nieuws; des te meer over al de feesten, de huisvesting der tallooze vreemdelingen in de kleine rijksstad, de prijzen van woning en levensmiddelen. Zoo werd bijv. bepaald, dat voor een tweepersoons bed 1⁄2 Rijnsche gulden per maand zou moeten worden betaald, waarvoor de waard elke maand het linnen zou ververschen. Zoo groot was de toevloed der vreemden, dat geheele scharen bakkers in de stad kwamen, die zelfs tot op de markt in de open lucht broodpasteitjes en krakelingen bakten.

Ook van de gebeurtenissen wordt een levendig verhaal gegeven, zoo b. v. van de vlucht van paus Johannes, de daarop gevolgde paniek en de onderwerping van Frederik van Oostenrijk, die bij de vlucht behulpzaam was geweest. Over de zaak van Huss geeft de schrijver allerlei geruchten weer, die in onze uitgave in noten gerectificeerd worden; deze noten, van Dr. Otto H. Brandt, geven daardoor meteen een goed overzicht van vele strijdpunten, die op het concilie betrekking hebben. Zoo b.v. de kwestie van het geleide; men moet volgens hem onderscheid maken tusschen het levend” geleide, een drietal edellieden, die Huss beschermen moesten, en de geleide-brief, welke pas na Huss' vertrek van Praag werd uitgereikt. Met dit geleide wordt echter steeds een reispas bedoeld. Gegen rechtmäszige Gewalt, also gegen Verurteilung durch das Konzil, konnte der Geleitsbrief Huss jedenfalls nicht schützen”.

Van de terechtstelling van Huss en Hieronymus van Praag wordt door Ulrich, die ooggetuige was, een levendig beeld gegeven; gaarne zouden we hier deze bladzijde overnemen als plaatsgebrek ons dit niet belette.

Vermelden we ten slotte nog, dat het boek 18 meest zeer karakteristieke reproducties van miniaturen bevat, die o.m. de ontmoeting van paus en keizer, de terechtstelling van Huss, de beleening van Frederik van Hohenzollern met Brandenburg en tal van feesten weergeven, en dat het boekje slechts 1.20 Mark kost.

Zwingli. Van de Monographien zur Weltgeschichte (Velhagen

und Klasing) verscheen als 31ste deel Zwingli und Calvin van Prof, D. Aug. Lang. Wij ontleenen aan dit mooi uitgevoerde, rijk geillustreerde werk een en ander over de ontwikkelingsgang van den minst bekenden der Hervormers, van Huldreich Zwingli. Zwingli was op den Nieuwjaarsdag van 1484 te Wildhaus, aan den voet van den Säntis geboren; hij bezocht scholen te Bazel en te Bern en daarna de hoogescholen te Weenen en te Bazel, waarna hij op 23-jarigen leeftijd pastoor te Glarus werd (1506). Als zoodanig maakte hij kennis met een der ergste misstanden in het leven der Eedgenooten; als veldprediker vergezelde hij de Glärner, waarbij hij deel nam aan de slagen van Novara en Marignano. Toen hem echter de oogen werden geopend voor al het kwaad, wat het,,Reislaufen" meebracht, begon hij den strijd tegen dit misbruik, waardoor hij echter veel vijanden kreeg; hij moest wijken naar Einsiedeln, naar het bekende klooster, dat als doel van zooveel bedevaartgangers, hem een scherpen indruk gaf der Middeleeuwsche werkheiligheid, maar hem tevens volop gelegenheid voor studie bood. Hier ontving hij Erasmus Nieuwe Testament en de geschriften van den Franschen reformator Lefèvre d'Etaples. Met de kerk bleef hij, hoewel hij krachtig tegen een aflaatprediker optrad, op goeden voet; hij trekt een jaarlijksch pensioen van 50 gulden van den Paus. Zijn leven is in dezen tijd niet boven bedenking verheven; wanneer hij in 1518 naar Zürich wordt beroepen, loopen er omtrent hem slechte geruchten, en het eenige wat hij tot zijn verdediging kan zeggen, is dat hij nòch een getrouwde vrouw, nòch een maagd in haar eer heeft gekrenkt; de persoon met welk hij omgang gehad had, was slechts een barbiersdochter en ook vóórdien reeds verdorven genoeg geweest. Met deze zonderlinge verdediging nam men genoegen, wat minder te verwonderen is, als we hooren, dat een boete, welke de priesters van hun natuurlijke kinderen moesten betalen (4 Gld.) in het bisdom Bazel vierduizend gulden per jaar opbrengt.

Te Zürich ontwikkelt zich uit den humanist de Hervormer. Aanvankelijk bespreekt hij in zijn preeken misstanden van allerlei aard; wat in herberg of klooster voor verkeerds geschiedde, teekende hij zoo levendig, dat menig toehoorder zich zelf meende te herkennen. Toch is hij dan nog Erasmiaan; mogelijk is het de pest geweest, die in 1519 in Zurich en omgeving meer dan 2500 menschen deed sterven, en ook Zwingli op den rand van het graf bracht, die hem tot een nieuw mensch maakte.

Toch dragen de door hem voorgestane hervormingen vooral een praktisch karakter; in 1521 bewerkt hij een verbod van het in vreemden dienst gaan; in 't volgende jaar volgt zijn strijd tegen de

voorschriften aangaande het vasten; in 1522 sluit hij een, eerst nog geheim gehouden, huwelijk. In 1523 volgt de oproeping van alle priesters tot een dispuut voor den Stadsraad; vooral Zwingli en Faber staan tegenover elkaar; de raad oordeelt: „Niemand habe Meister Ulrich der Ketzerei überführen können." Later wordt nog

een tweede dispuut gelast, waarbij negenhonderd personen aanwezig, de katholieken echter slechts spaarzaam vertegenwoordigd zijn; wel treedt hier een radicale partij op den voorgrond, met welke Zwingli in de toekomst nog heel wat te stellen zal krijgen.

Met dit tweede dispuut is in Zürich de zaak der Hervorming gewonnen; de eeredienst wordt nu vereenvoudigd, de beelden uit de kerken verwijderd, de kloosters opgeheven. Nu moet echter nog alles georganiseerd worden en dit werk neemt den Hervormer tot aan zijn vroegtijdigen dood geheel in beslag. Ook over dit tijdvak, over den strijd met de Weder-doopers, den strijd over het avondmaal met Luther, wordt in dit boek veel belangrijks gezegd; de ruimte die we aan eene aankondiging kunnen wijden is echter reeds meer dan verbruikt en daarom moeten we verder naar het boek zelf verwijzen.

Reeds meer

Geschiedenis der Engelsche Staatsinstellingen. malen hebben wij gewezen op de voortreffelijke uitgaven, te zamen als Handbuch der Mitteralterlichen und Neueren Geschichte uitgegeven onder de leiding van von Below en Meinecke. Nu is van deze serie verschenen een Englische Verfassungsgeschichte bis zum Regierungsantritt der Konigin Victoria door Prof. Julius Hatschek. (Oldenbourg, München, 18 Mark). Wie omtrent de tallooze duistere punten van de Engelsche wetten ingelicht wil worden, vindt in dit lijvige werk van meer dan 750 bladzijden grondige voorlichting. Bij vele kwesties, ik noem slechts de Testen Habeas corpus-act, de Acts of Attainder enz., blijkt dan, dat de kwestie veel meer ingewikkeld is dan men in den regel aanneemt; zoo blijkt b.v. dat de Instrument of Government, de eerste grondwet voor 't Vereenigd koninkrijk, voortgekomen is uit een ontwerp, de Agreement of the people, welke 20 Jan. 1649 door het leger aan de Romp wordt voorgelegd, een zeer belangrijk ontwerp, zeer democratisch, met indeeling in kiesdistricten, een driejaarlijksch parlement en algemeen kiesrecht, waarover in den regel de handboeken geheel zwijgen. Voor wie wel eens geworsteld heeft met de voor een leek onhandelbare werken als Stubbs Constitutional History is dergelijk boek, dat in onze bibliotheken vooral een plaats verdient, een uitkomst, al zouden wij nog meer hebben aan een korte, handige samenvatting der hoofdresultaten.

Jena en Auerstedt.

De 54ste Band van Voigtländers Quellen

,

bücher is gewijd aan den Untergang des alten Preussen. Men vindt hier als inleiding het manifest van Frederik Willem III, in welke hij alles opsomt wat hij van de zijde van Frankrijk te verduren heeft gehad, verder een proclamatie van den zelfden en een van Napoleon; dan het, niet gevolgde, offensief bedoelde operatie-plan van Scharnhorst, verschillende berichten over de groote gevechten en een tweetal nabetrachtingen van de hand van Gneisenau. Deze had den afloop voorspeld, op grond van den grond van den unsoldatischen Geist der Offiziere und Gemeinen, ihre Kriegsungewohntheyt und ihr Vertrauen auf fein ausgezirkelte Evolutionen, ihr Sträuben gegen neue wesentliche Einrichtungen, ihre Abgeneigtheit dem Zeitgeiste nach zu geben und eine veraltete Taktik zu verlassen" enz. De Februari-revolutie. In de geschiedenis der Februari-revolutie is er nog steeds veel duister gebleven; eene welkome aanvulling onzer litteratuur is daarom een uitvoerig boek van Crémieux : La révolution de février (Bibliothèque d'histoire moderne No. 13, waarin deze de resultaten mededeelt van een door hem ingesteld onderzoek in tot dusver nog weinig gebruikte stukken. Na den val der regeering is tegen Guizot en zijn collega's een onderzoek ingesteld, dat van Maart tot November 1848 duurde; de ministers zelf waren gevlucht; een uitgebreide enquete had echter plaats als gevolg waarvan een groot aantal stukken van allerlei aard werden bijeengebracht, nauwkeurig gerangschikt, die weldra vergeten en eerst enkele jaren geleden teruggevonden werden. Het is als 't ware een mooi geordend historisch gerangschikt dossier; de procureur-generaal erkent trouwens dat het zijn doel was te leeren kennen,,l'histoire vraie de la dernière Révolution.

Van de resultaten, waartoe de bewerker kwam, en welke hij samenvatte in een overzichtelijk artikel der Revue d'histoire moderne et contemporaine XVII Juli-Aug. 1912 zijn er enkele vrij belangrijk.

In de eerste plaats wijst hij er op, dat het banket van het zevende arrondissement, dat de aanleiding van alles was, niet van de oppositie in de Kamer is uitgegaan, maar van de nationale garde. Als het plan 14 Jan. verboden wordt door de politie, zoeken de organisators steun bij de afgevaardigden; in plaats van radicaal wordt het banket dan gematigd en koningsgezind. Wanneer dan 21 Febr. een nieuw verbod komt, trekken de afgevaardigden zich weer terug, maar de andere partij helt over tot doorzetten Op den middag van den 22sten krijgt men dan manifestaties, die veel erger zijn geweest dan men zich gewoonlijk voorstelt; het wordt een „véritable journée d'émeute".

Op den morgen van den 23sten wordt dan de Nationale Garde opgeroepen. De voldoet wel aan dit bevel, maar verklaart zich tegen