timent, je vous suis obligé, en mon particulier, et suis, de tout

mon cœur, etc.

Ce 15 octobre 1679.

LETTRE LXXII.

A M. MIGNARD, PREMIER PEINTRE DU ROI.

Sur la mort de sa fille 1.

Je ne puis vous dire, monsieur, combien je suis sensiblement touché de la perte que vous avez faite. Comment donc avez-vous perdu cette chère fille, dont j'ai plus tôt appris la mort que la maladie? Je prie Dieu qu'il vous donne ses consolations. C'est là, monsieur, qu'il faut regarder. Nos vues sont trop courtes pour savoir absolument ce qui nous est propre. Il faut se reposer sur celui qui fait tout pour notre bien, par rapport à ses fins cachées. L'innocence de cette chère et aimable enfant lui a fait trouver dans la mort la félicité éternelle, qu'une vie plus longue auroit mise en péril. Consolez-vous, monsieur, avec Dieu. Consolez madame Mignard, et croyez que je suis touché au vif de votre malheur.

EPISTOLA LXXIII.

AD CARDINALEM CIBO.

Prælati studium erga hæreticos: qui sit ipsorum animus, et qua ratione ad veritatem sint revocandi. Quantum suis operibus pontificium favorem illustris auctor exoptet.

Ad Eminentiam tuam, singulari ejus benevolentiâ provocatus, accedo frequens; libellosque meos, quibus ministros erroris atque hæresum duces insector, pronus ac demissus offero. Mihi enim ad extremum usque halitum certum est exagitare impiam gentem. Dumque id fit apud nos, quod ævo suo optabat Augustinus, ut hæretici, edictis regiis fractâ contumacià, nostris rebus intenti diligentiùs nos audiant; nihil prætermittam quo ab insanis erroribus catholicæ doctrinæ luce revocentur.

Sanè, eminentissime princeps, testari possumus ea in illorum cœtibus de summis rebus esse dissidia, eos animorum motus; sic infractam apud plerosque, quà unà nitebantur, ministrorum auctoritatem; się omnium fere mentes ad nos arrectas atque conversas,

1 Cette lettre est tirée de la Vie de Pierre Mignard, où elle est rapportée, p. 97. L'auteur de cette Vie rapporte ainsi, l'accident qui donna lieu au faux bruit de la mort de la demoiselle Mignard, qui valut à son père cette lettre de l'illustre prélat : « Lorsque tout concouroit à rendre la vie de cet enfant précieuse à Mignard, elle tomba dans une maladie qu'on crut longtemps mortelle, et qui porta jusqu'au fond de l'âme du père une douleur accablante, qui ne cessa qu'avec le danger de sa fille. Il est si glorieux pour ce peintre d'avoir pu comp*ter M. Bossuet au rang de ses amis, que je crois devoir transcrire ici une lettre de consolation que ce grand homme lui écrivoit de Versailles, où le bruit de la mort de la jeune ma⚫ de noiselle Mignard avoit été répandu.

ut ipsi propemodum se ad unitatem nostram velut compelli exposcere videantur. Ac profectò spes sit perduellium aciem ultro arma posituram, si conjunctis viribus disjectam ac palantem adoriamur, atque hæc quæ Ecclesiam, heu! jam nimiùm nimiùmque conturbant, infausta dissidia componantur: quod meo quidem sanguine redemptum velim.

Accipe interim, eminentissime princeps, quo soles vultu munuscula hæc mea. Ac si suæ Sanctitati grata fore judicas, ut ad illius adponas pedes, etiam supplico. Jam enim expertus qualescumque libellos meos apostolico conspectui oblatos atque ibi comprobatos, novis inde captis viribus multis fuisse salutares, eamdem opem sæpius implorandam arbitror. Id si officii præstiteris, ac tanto Pontifici meum studium ac obsequentissimam voluntatem gratam et acceptam feceris, novo atque arctiore vinculo obligabis tibi jam devinctissimum, tue Eminentiae, princeps eminentissime, etc.

EPISTOLA LXXIV.

CASTORIENSI.

De nova Expositionis latina editione, quam parabat Castoriensis.

Ad te mitto Monitum novæ libelli mei editioni à me præfixum, atque à viro clarissimo Claudio Fleury in latinam linguam transfusum. Eam ego interpretationem recensui; atque ad te transmittendam curavi, jamjam profecturus, atque ad Selestadium augustissimæ Delphinæ, unà cum ejus domo, iturus obviam. Ita tibi morem gero lubens, atque amplissimas ago gratias; quòd meam hanc lucubratiunculam, elegantibus typis imprimendam, edere velis. Etiam atque etiam rogo te, ut errata diligenter emendes, quæ in primam editionem latinam irrepsere. Hæc ad te, præsul illustrissime, unà cum ipsâ Animadversionis interpretatione mitto. Quòd ex hac editione quam apparas haud mediocrem fructum speres, gaudeo. Quòd me semper ames, id singulari tuæ humanitati acceptum refero. Te verò summo honore summâque benevolentiâ æternum prosequar, meque tibi, præsul illustrissime, addictissimum atque obedientissimum fore spondeo.

In palatio San-Germano, 21 Januarii 1680.

4 Forte Oratio de universali Historia.

In hac epistola dies non est appositus. Cùm autem posterior videatur brevi summi Pontifieis, quo Expositionem approbat, hune locum ei assignavimus.

3 Anna Maria Christina, electoris Bavarici filiâ, Delphino nupta Catalauni, 8 Martii 1630.

EPISTOLA LXXV. - EIDEM.

Prælato Orationem in Historiam universalem offert pro curis ab eo impensis ad illustrandam Expositionem gratias agit; petitque ut catholicæ doctrinæ per hunc libellum in Sueciam septentrionalesque oras propagandæ, aliquam ineat viam.

Quod à me nuper est editum, ad serenissimi Delphini informationem, ab aliquot jam annis compositum opus, id offerre tibi, quanquam haud satis dignum amplitudine tuâ, mei officii est; pariterque agere quàm maximas possum gratias pro eâ curâ quâ meum de catholicæ doctrinæ Expositione tractatum, latinum batavicumque factum, tot commendationibus, tamque præclarâ exigui operis editione illustrasti.

Quod ut è re Ecclesiæ fuisse, vir omni doctrinæ laude conspicuus, idemque sanctissimus ac veracissimus testificatus es, sic animum induxisti meum ad eum libellum in septentrionales oras summâ diligentia perferendum. Significavit enim mihi maximus summique judicii D. Marchio de Feuquières christianissimi regis nostri in Sueciâ legatus, maximam illic esse copiam planèque incredibilem bonorum virorum, qui ab Ecclesiæ sinu fato quodam miserando potiùs, ut ita dicam, quàm pertinaci errore avulsi, animum gerant ad hauriendam veritatem satis comparatum, si aliqua offerretur illis hujus idonea explicatio huic rei videri natam Expositionem illam, tibi, illustrissime domine, tantopere probatam, si latino sermone ad eos perveniret, nec defuturos qui in popularem linguam verterent gallicam sanè linguam sic ibi intellectam, vix ut totam ejus vim per sese caperent; sed latinæ linguæ auxilio ad eruditos propagandum opus, tandem ad manus plebis deventurum, nec sine magno quidem fructu.

:

Id cùm illustrissimus legatus, pari pietatis atque ingenii laude clarus, ad me scripserit; id ego, illustrissime antistes, in tuum refundo sinum, ut aliquam ineas viam catholicæ doctrinæ per libellum illum eas in regiones vicinasque partes, totamque adeo Baltici maris oram universamque Germaniam, propagandæ. Id quâ ratione confici possit, rogo etiam atque etiam ut ad me perscribas. Quod meum erit præstabo sedulò quod tuæ diligentiæ est, id tua illa apostolica charitas solito studio exequetur; magnumque eâ in re operæ pretium fore, tanti testis auctoritate adductus minimè dubitabis.

:

Accepi per illustrissimum D. comitem d'Avaux, regis istis in partibus extraordinarium legatum, clarissimi viri Friderici Spanhemii Stricturas'. An è re catholicæ Ecclesiæ sit ut aliquid reponam, à te

Loquitur de libro quem adversus Expositionem fidei ediderat Spanhemius, sub hoc titulo: Specimen stricturarum ad libellum nuperum episcopi Condomensis; Lugd. Batav. 1681, in-8°. Conjici potest, ex epistolis sequentibus, aliquam hujus libri confutationem susceptu

postulo, tuamque auctoritatem sequar. Nunc superest uti summâ fide testificer me tibi addictissimum fuisse ac fore, atque omnino, etc.

Versaliæ, 8 Maii 1681.

EPISTOLA LXXVI.

CASTORIENSIS CONDOMENSI.

De ejus Oratione in Historiam universalem optimè præsumit: ut libellus Expositionis per omnes maris Baltici regiones diffundatur rationes excogitat: hortatur Condomensem ut Friderico Spanhemio respondeat : Arnaldi opusculum contra epistolam Spondii commemorat, pluraque dici de Jurii libello cui titulus : la Politique du clergé de France.

Opusculum nuper à te editum, et ad serenissimi Delphini informationem olim compositum, quo tua humanitas, antistes observantissime, me donandum duxit, magno cum gaudio, ubi accepero, exosculabor; certus illud tanti discipuli instructione, tantique magistri eruditione dignissimum esse; ac in eo reperturum me unde et religio incrementum, et studia mea lumen poterunt mutuare.

Quæ marchio de Feuquières ex Sueciâ nuntiat, uti spem præbent futuros illic plurimos qui non erunt rebelles lumini dum eis proponetur, ita simul atque Amsterodamum advenero, conferam cum bibliopolis, ut ineamus rationem quâ præclarissima tua, antistes illustrissime, Expositio fidei catholicæ ad quàm plurimos poterit pervenire. Si catholicorum libros in Suecia vendere liceat, non erit difficile plurima illuc hinc exemplaria mittere. De rationibus à nobis initis, ut libellus tuus et per Sueciam, omnesque maris Baltici regiones distrahatur, ad te, antistes illustrissime, Amsterodamo referam; ut, si fortè opus erit, marchio de Feuquières moneatur ad suam protectionem bibliopolis impertiendam, vel ad venditionem libri quocumque modo promovendam, qui ejus prudentiæ videbitur opportunior.

Luculentissimum mihi præbes, antistes illustrissime, tui erga me amoris argumentum, dum meo judicio definiendum relinquis, num cavillationibus et stricturis Friderici Spanhemii aliquod responsum reponendum sit. Quamvis hæc humilitas, quà tu, antistes sapientissime, tuas occupationes meo subdis arbitrio, pudorem mihi ingerat, audebo tamen quid optem significare. Ex responso magnum fructum non dubius spero. Ea est enim, antistes illustrissime, tui nominis celebritas, ea de tuâ eruditione opinio, ea de tuis virtutibus existimatio; ut nullum de rebus fidei ac religionis sis scriptum editurus, quod non ab omnibus, ut illud legant, expetatur. Tanta verò est in libris tuis et perspicuitas ad docendum, et virtus ad persuarum fuisse Bossuetium; sed deinceps, multis occupationibus impeditus, à proposito destitisse videtur. Spanhemii cavillationes obiter refellit Arnaldus, in tomo 11 Apologia pro catholicis.

dendum, ut vix legi possint ab iis qui fidei catholicæ adversantur, quin de illâ vel meliùs sentire incipiant, vel suam ab illà separationem suspectam habeant. Rogo itaque, antistes observantissime, ut, si per occupationes liceat, aliquo responso Spanhemii objecta diluas, remque catholicam illustrare et confirmare digneris.

Spero te, per familiarem illustrissimi comitis d'Avaux, qui summâ me benevolentiâ prosequitur, et quem ob religionem in Deum, et ob prudentiam in administratione sui muneris plurimùm colo, accepisse libellum' qui hic nuperrimè editus est contra epistolam Lugdunensis medici, cui nomen Spon. Ea epistola hic magno applausu ab iis omnibus accipitur, quibus jucundum brevissimo scripto comprehensum videre quidquid ferè catholicis objici potest. Sed speramus plurimos posituros insanum de istâ epistolâ gaudium, dum ex erudito ad illam responso salubrem concipient dolorem.

Libellus cui titulus, la Politique du clergé de France, licet mendaciis apertissimis scateat, hic tamen celebratur tanquam summi ingenii, eruditionis et politica scientiæ stupendum opus: unde brevi tempore plurima hic ejus divendita exemplaria; et ut ab omnibus is libellus legi possit, in nostram quoque linguam transfusus est; præfixa Monitione ad lectorem, qua maximis elogiis auctoris eximia in rebus theologicis scientia, in historicis eruditio, in politicis perspicacia commendantur. Et quamvis præcipuè scriptus videatur ut Anglorum in catholicos furorem nostris inspiret ordinibus, illi tamen pergunt indulgenter nobiscum agere ac connivere ad progressum religionis nostræ, neglectà intentione maledici scriptoris. Judicavit vir magnus, quo cum mihi nonnullum litterarum commercium, è re catholicæ religionis futurum, si suum otium refutando ei libro impenderet 3.Confido ipsum adeo feliciter istà operà defuncturum, ut calvinismo inde pudor, et Ecclesiæ catholicæ ingens gloria sit accessura. Hæc refero tibi, antistes illustrissime, quia scio nihil esse Ecclesiæ, quod non tuum, pro illà quâ eam complecteris dilectione, existimes.

Non possum huic epistolæ finem imponere, quin significem me gaudere quàm maximè; quia Ecclesia Meldensis te, antistes sapientissime, pastorem habere meruit. Illà felicitate ut diu fruatur, Deum rogo.

27 Maii 1681.

Hujus libelli auctor erat Arnaldus; sic inscriptus est: Remarques sur une lettre de M. Spon.

2 Auctore Jurieu.

1 Arnaldus, qui Jurii librum confutavit, opere edito sub hoc titulo: Apologie pour les Catholiques.

4 Paulò antè, scilicet 2 Maii, Bossuet designatus fuerat episcopus Meldensis.