» étoit opposé à Catacalon; un autre général appelé Chorosanitès (a) » l'étoit à Aaron, et Aspam-Selar (b), frère d'Ibrahim, mais issu d'un » autre lit, étoit en face de Liparitès. On en vint aux mains (c): » Catacalon et Aaron mirent en déroute les deux ailes qui leur étoient »opposées et les poursuivirent jusqu'au matin. Liparitès, fort affligé » de la mort de son parent (selon les Arméniens, Tchordovanel, » neveu de Libarid), attaqua les ennemis avec violence; mais son » cheval ayant été blessé mortellement, il fut pris. Les Romains, de >> retour de la poursuite des ennemis, descendirent de cheval, et ren» dirent grâces à Dieu par des chants de triomphe. Est-il un Dieu » aussi grand que le nôtre, disoient-ils en chœur. On attendoit Liparitès, >> qu'on imaginoit être occupé à poursuivre les ennemis cependant » quand on ne vit venir personne, dans l'incertitude où l'on étoit » sur son sort, on commença à concevoir de l'inquiétude. Tandis » que l'on étoit dans cet état, il arriva un soldat qui avoit fait >> partie de son corps d'armée et qui annonça aux généraux que Lipa» ritès avoit été vaincu et pris; qu'Ibrahim, de retour de sa fuite, » s'étoit réuni à son propre frère (car Asan avoit péri dans le combat), » qu'ils avoient emmené Liparitès avec les prisonniers Ibériens, et qu'ils » avoient fait leur retraite en se portant rapidement sur Castrocomion » [τὸ λεγόμενον Κας δοκώμιον ]. Cette nouvelle rendit les généraux stupé» faits: ils passèrent toute la nuit sans prendre de repos; lorsque le »jour fut venu, ils tinrent conseil, pour savoir ce qu'ils avoient à » faire, et ils furent tous d'avis de s'en retourner chez eux. Aaron >> rassembla alors son corps d'armée et s'en alla à Ivan, métropole » du Vasbouragan. Catacalon s'en retourna avec les siens à Ani.

» Ibrahim, content de la prise de Liparitès, et se regardant, pour »ce succès, comme le plus heureux des hommes, négligea le soin » de toute autre affaire, se mit promptement en route, et après un »voyage de cinq jours il arriva à Rey [Pe], d'où il partit ensuite, »en envoyant au sultan un message qui lui annonçoit toutes ces

(4) Xagoasian. Ce chef, que nous ne connoissons pas d'ailleurs, étoit peut-être nommé ainsi parce qu'il etoit né dans le Khorasan.

(b) 'Awaμ Ienaeos. Ce personnage est peut-être Koutoulmisch, autre frère du sultan ThoghrulBegh, qui, selon les Armeniens, se trouvoit à cette expedition. Il avoit peut-être la dignité d'aspal-salar hf, ou connétable.

ر

(c) Selon Zonare (tome II, page 257), Liparitès attaqua sur le soir près d'un lieu appete Boulytus. Ηδη δὲ ἡ τὸ Διπαείτε σὺν τοῖς Ιβηρσι το αγοτονέτες, συμβολή των τρατευμάτων ἐγένετο και Βουλυτές.

» bonnes nouvelles et qui lui apprenoit la prise de Liparitès. Le sultan »en parut content et satisfait; mais il n'en fut pas moins jaloux du » bonheur de son frère, qu'il ne pensa plus qu'à faire périr, et il » en chercha avec soin l'occasion.

» Lorsque l'empereur fut instruit de la prise de Liparitès, il fit » tout pour le délivrer; il envoya vers le sultan Georges Drosus, » secrétaire d'Aaron, avec des présens magnifiques et une rançon, » pour demander sa liberté et tâcher de traiter de la paix. En recevant » l'ambassade, le sultan voulut se montrer plutôt un roi généreux » qu'un marchand avare il donna Liparitès en présent à l'empe>>reur; puis, prenant la rançon, il la remit à son prisonnier, l'exhor>> tant à se souvenir à jamais de ce jour, en ne portant plus les >> armes contre les Turks (Cédrénus, tom. II, pag. 770-774), » Je ne joindrai pas ici la narration de Zonare, qui n'est qu'un abrégé de celle de Cédrénus, et qui n'offre rien de particulier (Zonare, tom. II, pag. 256 et 257). Je vais rapporter ce que les Arméniens nous ont transmis sur cette même guerre.

Selon Arisdagès Lasdiverdtsi (Michel Tchamtchéan, Hist. d'Arm. tom. II, p. 945-950), ce fut en l'an 496 de l'ère Arménienne [1047 de J. C.], que le sultan Thoghrul-Begh envoya Ibrahim-Inal et Koutoulmisch attaquer l'Arménie, pour venger les mauvais traitemens que ses généraux fugitifs avoient éprouvés dans le Vasbouragan, de la part des gouverneurs Romains. Leur armée étoit de cent mille combattans; ils dévastèrent tout le Vasbouragan. pillèrent et rui nèrent vingt-quatre provinces de la grande Arménie, et pénétrèrent jusqu'à la ville de Vagharschavan, dans le pays de Pasen. Tous les habitans des pays environnans se réfugièrent dans la haute Arménie, où ils cherchèrent un asile dans le canton de Mananaghi, sur le mont et dans le fort de Sempadapert. Les Turks se retirèrent ensuite. Ils revinrent l'année suivante et s'avancèrent encore jusqu'aux frontières de la haute Arménie. Au mois de septembre, ils sortirent du pays de Pasen, pour entrer sur le territoire d'Arzroum: les uns s'avancèrent, du côté de l'occident, jusqu'au pays d'Egegheats, et au nord, jusqu'à Sber et au mont Barkhar, dans la Daik'h; d'autres allèrent du côté du midi, jusqu'aux cantons de Daron, d'Haschdéan et de Khordsen. Ils environnèrent de tous les côtés les fugitifs retirés à Sempadapert, où ils furent tous tués ou massacrés, tandis que leurs

femmes

femmes et leurs enfans furent emmenés en captivité. Ce ne fut, selon le même écrivain, que l'année suivante, 1049, que les Turks prirent la ville d'Ardzen, et furent vaincus, peu après, dans le pays de Vanant, par les armées combinées des Romains, des Arméniens et des Géorgiens; ce qui est conforme à ce que disent les écrivains des autres nations. Nous allons maintenant faire connoître ces derniers événemens d'après le récit de Mathieu d'Édesse, pour qu'on puisse plus facilement le comparer avec celui d'Étienne Orpélian.

.

Զայսմ` թուականութես Հայոց դեղը ամն՝ յաւուրս Մոնոմախին կայսերն՝ որ նենգութբ եւ երդմամբ եբարձ զթադաւորութի Հայոց ի յազդէ Բագրատունեաց, յայսմ` թագաւորութես եւ ՚ի Հայրապետութե տն Պետրոսի Հայոց կաթուղիկոսի, զարթեաւ ածասաստ բարկութի ի տանէն Պարսից` հրամանաւ Տուղրել Սուլտանին, եւ ելեալ երկու զօրապետք բազում՝ զօրօք՝ ՛ի տիւանէ անտի, որք աաւանեալ ասէին՝ Աբրեհիմ՝ եւ Գօլմուշ եւ անթիւ բազմութեամբ գան՚ի աշխարհն Հայոց՝ վս զի ի ձեռացն Հոռոմոց դիտացին անտէր եւ անպահապան՝ զամ՝ աշխարհն Հայոց • զի զարս քաջս եւ հղօրս՝ քակեալ Հանին յարեւելից Հոռոմք, եւ կուրտ զօրապետօք ջանային պահել զաշխարհն Հայոց եւ զամ` տունն յարելից։ Եւ ահա յայսմ` ամի զօրք անօրինացն Հատ . սանէին ի հռչակաւորն եւ ՚ի բազմամբոխ քաղաք Հայոց, որ կոչի Արծն, եւ գտեալ անպարիսպ զքաղաքն եւ անթիւ բազմութբ լցեալ արանց եւ կանանց եւ անՀամար չափս ոսկւոյ եւ արծաթոյ՝ եւ քաղաքացիքն տեսեալ զզօրսն այլաղդեացն՝ միաբան ՚ի պատերազմ ելեալ եւ խմբեցաւ շուրջ զելերօք քաղաքին՝ սաստիկ եւ ահաւոր պատերազմ եւ եղեւ զմեծԺամ` աւուրն զմիմեանս կոիին եւ արեամբ լցաւ անդաստանքն. վս զի՝ ոչ գյր տեղի փախստեան եւ ոչ օգնական՝ միայն զմաՀն ունէին յոյս եւ ի բաղմութէ անօրինացն ձանձրացան զօրք քաղաքին եւ ՚ի փախուստ դարձան եւ այլազգիքն սրով արձակեցան ի վր քաղաքին` սաստիկ կոմ տորածով՝ առ հասարակ `ի ներքոյ որոյ անցուցին ղամ՝ քաղաքն, իբրեւ բիւրս Հինգետասան, այլ զոսկւոյ եւ ղարծաթ եւ ղդիպակաց աւելորդ, է ասել. վս զի՝ ոչ արկասի ընդ գրով։ Բայց այս բաղմանգամ` լըւեալ է մեր ի բաղմաց յաղագս քորեպիսկոպոսին, որ ասէին Դաւթուկ, եթէ՝ զգանձատունն նր` Աբրեհիմն էառ, եւ խ ուղտ բարձաւ զդանձա տունն նր եւ ը Ճ եւ վեցկի եզանց ելանէիս՚ի տանէ նր ։ Եւ կայր յայնժամ՝ ըս եկեղեցի ընդ պատարագով, եւ այսպիսի դառն կոտորածիւս եւ բաչար մաՀուամբս սրով անցան վայելուչ եւ փառաւոր քաղաքն Արծն՝ եւ կամ` որպէս լալով ասացից զանցումն իչխանացն եւ քահանայիցն, Tome II.

O

210

L

որք անթաղք կերակուրք գազանաց լեալք. եւ փառաւորք կանայք հանդերձ տղայօքն, վարեցան՚ի գերութի՝ յաշխարհն Պարսից յանդին ծառայութի: Եւ ահա այս սկիզբն եղեւ Հայոց կորստեան, լուր միա տիք կատարածիս եւ անցման յարեւելից մի առ մի յամ՝ յամէ, վս զի՝ այս է յառաջին քաղաք՝ զոր առաւ սրով եւ գերութբ ՚ի Հայոց: իսկ՝ յորժամ՝ լուաւ զչար Համբաւս զայս թագաւորն Մոնոմախ առաքեաց զօրս յարեւելից եւ կարգեաց զօրագլուխ զօրացն զկամնն, զԳրիդոր վասակայ որդին եւ զԼիպարիտն զեղբայրն Ռատին` առն քաջին, եւ բզմ՝ զօրօք Հասանէին յօն Հայոց առ 'ի պատերազմել ընդ զօրսն Պարսից ։ Արդ՝ յորժամ՝ Հասանէր ղօրք Յունաց ՚ի յարեւելք կամէնն եւ ոօն եւ Գրիգոր Վասակայ որդին, կոչեցին զհետ իւրեանց, զԼիպարիտն զՎրաց իշխան եւ հասեալ նց ՚ի բերդն, որ կոչի կապուտռու, ՚ի տեղիս որ Արջովիտ ասի եւ լուեալ թուրք ղօրացն զտեղի առին եւ բանակեցան Հոռոմոց զօրքն ՚ի Արջովիտ եւ յայնժամ` եկին զօրք այլազգեացն ՚ի վր Լիպարտին առն քաջին, եւ նր Հանեալ զպահապան գիշերին զքեռորդին իւր, զորտուանելն, զայր հղօր եւ պատերազմօղ եւ յայնժամ՝ սկսան զօրք այլազգեացն ՚ի գիչերին պատերազմել եւ Հա սանէր ձայն պատերազմին առ Լիպարիտն, թէ՝ « Հասիր զի զօրք այլազ » գեացն պատեաց զմեզ, » Եւ ասէր Լիպարիտ. եթէ`« Շաբաթ է եւ ոչ է՝ Վ րացեացս ելանել յաւուր չաբաթու `ի պատերազմ»Յայնժամ՝ Չոր, տուանելն որպէո զառ-իւծ ՛ի դիշերին բախէր զակատ այլազգեացն եւ ինչ դեռ վարէր զնս , դիպեալ եղեւ նետ ի ՚ի բերան նր եւ ընդ ծոծրակն ելասէր եւ այնպէս մեռանէր ւրտուանելն՝ այր քաջ եւ հզօր եւ յորժամ` լուաւ Լիպարիտն զմաՀ Չորտուանելին` որպէս զգազան զայրացեալ ելանէր `ի պատերազմ եւ վարեաց զամ` այլազգիսն յերեսս դաշ տացն, եւ արեան նախաիիս արարեալ զնա. եւ յորԺամ՝ տեսանէր զօրքն Հոռոմոց զքաջուի Լիպարտին ՛ի դուրս ետուն զնա եւ թողին զԼԻ պարիտն ի մէջ այլազգեացն եւ փախեաւ՝ վս զի մի առցէ անուն քա ջութե եւ տեսեալ զայն՝ զօրաց անօբինացնդարձան միաբան ՚ի պատերազմն ընդ. Վրաց զօրացն, եւ յորժամ՝ սաստկացաւ պատերաղմն Լիպարիտն՝ որպէս զառիւծ ՛ի մէջ անօրինաց եւ յայնժամ մի ոմն՝ ի զօրացն Վրացն յետոյ կացեալ եւ թրով հարեալ՝ Հատանէր զերկուս ջ իլսն ձիոյն եւ Լիպարիտն իջեալ նստէր ՛ի վր գետնոյն, յայսպարին վը, եւ ձայն տուեալ ասէր, եթէ՝ « Եո եմ Լիպարիտն, » Եւ յայնժամ՝ զբազումս ի զօրաց վ րացեացն կոտորեցին, եւ զայլն արարին փախո տական եւ ղԼիպարիտն առեալ գերի եւ տարան զնա՝ ՛ի խորասան առ Տուղրէլ Սուլտանն, վե զի, յառաջադոյն լուեալ էր անուն նը եւ

կոչէր

ղամ` քաջութի նր դիտէր. եւ կացեալ առ ուլտանն՝ ղամն երկու եւ արար տեղիս տեղիս քաջութի եւ կայր ղափլիկ այլազգ, ղայր Հղօր եւ քաջ, Հանին զերկուքն առաջի Սուլտանին ՚ի պատերազմել ընդ միմեանս եւ Լիպարիտն յաղթեալ սատակեաց զխափլիկն եւ յայնժամ` Սուլտանն ազատեաց ղնա եւ մեծ պարգեւօք յուղարկեաց զնա ՚ի Հոռոմք։ Է յայնԺամ՝ եկեալ Լիպարիտն ՛ի կոստանդնուպօլիս, եւ տեսեալ զաա թագաւորն Մոմախն՝ ուրախ լինէր յժ. եւ մեծամեծ պարդեօք յուղարկեաց զնա ի տուն առ կին իւր. եւ առ որդիքն։ Եւ Լիպա րիտս այս՝ եղբայր էր Ռատին եւ Ջոյատիւ Վ րացի ազդաւ ՚ի հզօր ջոկէ : (Ms. Arménien, n.o 95, fol. 86 verso et 87 recto, et n.o 99, fol. 129 recto-130 verso. · N.° 95, fol. 88 recto - 89 recto, et n.o 99, fol. 132 verso -133 verso. )

« En l'an 498 [de J. C. 1049], du temps de l'empereur (Constantin) >> Monomaque, qui, par la trahison et la violation des sermens, enleva » le royaume d'Arménie à la race des Pagratides, et sous le patriarcat » du seigneur Pierre, la colère divine excita un grand mouvement » dans la Perse, par l'ordre du sultan Thoghrul-Begh [Droughrel]. >> Deux généraux sortirent donc du diwan (a) de ce pays-là, avec » beaucoup de troupes. Ils se nommoient Ibrahin [ Apréhin ] et » Koutoulmisch [ Kethelmousch ]. Ils vinrent avec une armée très» nombreuse attaquer le pays des Arméniens, parce qu'ils savoient >> qu'il étoit entre les mains des Romains, sans maître et sans défen»seurs. Comme_is_étoient_des hommes forts et vaillans, ils chas>> sèrent de l'Orient les Romains, qui, avec des généraux Curdes (b), » s'efforçoient de protéger l'Arménie et tout l'Orient. Dans cette » même année, l'armée des infidèles s'avança jusqu'à la célèbre et »fameuse ville d'Ardzen, qu'ils trouvèrent sans murailles et remplie » d'une grande multitude d'hommes et de femmes, ainsi que d'une

(4) En parlaut de l'expédition des Seldjoukides en Mésopotamie, le même auteur se scrt d'ex

pressions i-ptu-pres semblables. Յայսմ՝ ամի (դողդ) շարժեալ եղեւ բարկութի մեծ ՚ի տանէն Պարսից եւ ելեալ գային արք երեք ՚ի տիւանէն ՚ի ու ղրէլ սուլտանէն : ( s. Arménien, n.• 95, fol. 8; verso, et n.° 99, fol. 127 retro.) « En

» l'an 494 [1045 de J. C.], il y eut un grand mouvement dans la Perse; il sortit trois hommes » du diwan du sultan Thoghrul-Begh.

() Mathieu d'Edesse veut sans doute parler des princes Kurdes de la race des Mérouanides, et de ceux qui régnoient à Tovin, à Kandsag et à Tebriz, qui étoient tous vassaux ou alliés de l'empire.