νον· υπερβαλλούσας δε εν μέν τω σώφρονι βίω τας ηδονας των άχθηδόνων εν δε τώ ακολάστω, τας λύπας των ηδονών, μεγέθει και πλήθει και πυκνότησιν· όθεν ο μεν ήδίων ημϊν των βίων, ο δε λυπηρότερος εξ ανάγκης ξυμβαίνει κατά φύσιν γίγνεσθαι , και τον γε βουλόμενον ήδέως ζήν ουκέτι παρείκει εκόντα γε ακoλάστως ζην. Άλλ' ήδη δήλον ως , εί το νύν λεγόμενον ορθόν , πάς εξ ανάγκης άκων εστίν ακόλαστος· ή γαρ δι' αμαθίαν, ή δι' ακράτειαν, ή δι' αμφότερα, του σωφρονείν ενδεής ών ζη ο πάς ανθρώπινος όχλος.

Ταυτα δε περί νοσώδους τε και υγιεινού βίου διανοήτέον, ώς έχουσι μεν ηδονάς και λύπας· υπερβάλλουσι δε ηδοναι μεν λύπας έν υγιεία, λύπαι δε ηδονάς εν νόσοις. “Ημίν δε η βούλησης της αιρέσεως των βίων, ουχ ίνα το λυπηρόν υπερβάλη· όπου δ' υπερβάλλεται, τούτον τον βίον ήδίω κεκρίκαμεν.

“Ο δή σώφρων του ακoλάστου, και ο φρόνιμος του άφρονος, φαϊμεν άν , και ο της ανδρείας του της δειλίας, ελάττονα και σμικρότερα και μανώτερα έχων αμφότερα, τη των ηδονών εκάτερος εκάτερον υπερβάλλων και τη της λύπης εκείνων υπερβαλλόντων αυτούς, και μέν ανδρείος τον δειλόν, ο δε φρόνιμος τον άφρονα νικώσιν ώςτε ήδίους είναι τους βίους των βίων, σώφρονα και ανδρείον και φρόνιμον και υγιεινόν, δειλού και άφρονος και ακολάστου και νοσώδους και ξυλλήβδην, τον αρετής έχόμενον κατά σώμα, ή και κατά ψυχήν, του της μοχθηρίας έχομένου βίου εδίω τε είναι, και τοις άλλοις υπερέχειν εκ περιττού, κάλλει και ορθότητι, και αρετή και ευδοξία. "Ωστε τον

2

que rien pour la folie. Le bien l'emporte donc de toute manière sur le mal dans la vie de l'un, et le mal sur le bien dans celle de l'autre; ainsi, l'un a plus d'agrémens, l'autre plus d'ennuis, et quiconque veut vivre heureux ne peut se faire une si fatale illusion. Mais il est prouvé, si mes principes sont vrais, que tout homme intempérant ne l'est que malgré lui ; il faut que ce soit ou l'ignorance, ou l'erreur des passions, ou l'une et l'autre , qui entraînent la foule dans le vice.

La santé et la maladie ont leurs plaisirs et leurs peines; mais la maladie a plus de peines avec moins de plaisirs. Que votre choix soit libre : allez-vous préférer les douleurs et les larmes à ce qui fait aimer la vie ?

Si donc la tempérance , la sagesse ,

le

courage, dont le sort est moins incertain et moins agité, n'en goûtent que plus de plaisirs en s'exposant à moins de peines; si la santé a pour l'homme plus d'attraits que la maladie ; la question est jugée, et nous pouvons conclure que les qualités de l'âme, comme celles du corps, sont véritablement préférables aus défauts ; abstraction faite , pour les unes, de la beauté et de la force qui les accompagnent, et pour les autres, de la gloire qui en est le prix. Ainsi , que vous considériez l'honneur ou l'intérêt, ce qui est

7

έχοντα αυτόν, ζην ευδαιμονέστερον απεργάζεσθαι του εναντίον τω παντί και όλω.

Και το μεν προοίμιον των νόμων ενταύθα λεχθέν των λόγων και τέλος εχέτω.

DE LEGIBUS, IV; v.

PIETAS IN PARENTES.

ΓΟΝΕΩΝ μεν αμελείν , ούτε θεός, ούτε άνθρωπος νούν έχων ξύμβουλός ποτε γένοιτ' αν ουδείς ουδενί. Φρονήσαι δε χρή περί θεών θεραπείας τοιόνδε προοίμιον αν γενόμενον , εις τας των γεννησάντων τιμάς τε και ατιμίας ορθώς ξυντεταγμένον.

Νόμοι περί θεούς αρχαίοι κείνται παρά πάσι διχή. Τους μεν γαρ των θεών ορώντες σαφώς, τιμώμεν των δ' εικόνας, αγάλματα ιδρυσάμενοι, ούς ημίν αγάλλουσι καίπερ αψύχους όντας, εκείνους ηγούμεθα τους εμψύχους θεούς πολλών διά ταύτ' εύνοιαν και χάριν έχειν.

Πατήρ ούν ότω και μήτηρ, ή τούτων πατέρες ή μητέρες, εν οικία κείνται κειμήλιοι απειρηκότες γήρα , μηδείς διανοηθήτω ποτέ άγαλμα αυτών, τοιούτον εφέστιον οίκημα εν οικία έχων, μάλλον κύριον έσεσθαι, εάν δή κατά τρόπον γε ορθώς αυτό θεραπεύη ο κεκτημένος. Τίνα δή την ορθότητα είναι φράζεις; Εγώ ερω και γαρ ούν : άξιον ακούειν τα γε δή τοιαύτα. Οιδίπους, φαμέν , ατι

bien vaut toujours mieux que ce qui est mal : point de bonheur sans vertu.

Tel pourrait être le préambule du législateur.

LOIS, LIV. IV, V.

DE LA PIÉTÉ FILIALE.

Hononez

ONOREz vos parens : quel dieu, quel homme sensé ne vous conseille pas ce devoir ? Mais peut-être qu'un préambule sur le culte des dieux donnerait encore plus de force à une loi sur le culte filial , et les châtimens qui en suivent l'oubli.

Tous les peuples ont conservé deux anciennes lois religieuses. Elles nous commandent, l'une, d'adorer les dieux visibles; l'autre , de consacrer des statues à ceux qui voilent leur puissance, et pour ces honneurs rendus à des images sans vie, d'espérer la bienveillance et l'amour des immortels qui vivent dans les cieux.

Mais un père, une mère, un aïeul, dont le fils nourrit la vieillesse auprès de son foyer, seront pour lui un plus riche trésor de prospérité que les images mêmes des dieux, pourvu qu'il apprécie le bien dont il est dépositaire. Que doit-il faire pour en être digne ? Rappelez-vous de terribles exentples. OEdipe', outragé par ses fils, invoque sur

μασθείς επεύξατο τοίς αυτού τέκνοις, και δη και πάς υμνεί τέλεα και επήκοα γενέσθαι παρά θεών: Αμύντορά το Φοίνικι τω εαυτού έπαράσθαι παιδί ζυμωθέντα, και Ιππολύτω Θησέα, και ετέρους άλλοις μυρίους μυρίοις' ών γέγονε σαφές, επηκόους είναι γονεύσι προς τέκνα θεούς. Βλαβερός γαρ γονεύς εκγόνοις, ώς ουδείς έτερος άλλοις, δικαιότατα. Μή δή τις ατιμαζομένω μέν διαφερόντως πατρί πρός παίδων και μητρί θεόν επήκοον εν ευχαϊς ηγείσθω γίγνεσθαι κατά φύσιν» τιμωμένω δε άρα και περιχαρεί σφόδρα γενομένω, και διά τα τοιαύτα εν ευχαίς λιπαρώς εις αγαθά τους παισι παρακαλούντος θεούς, ουκ άρα τα τοιαύτα ακούειν εξ ίσου και νέμειν ημίν αυτούς ήγησόμεθα; Άλλ' ουκ άν ποτε δίκαιοι νομείς εξεν αγαθών, και δη φαμέν ήκιστα θεούς είναι πρέπον. Ουκούν διανοηθώμεν και σμικρώ πρότερον είπομεν, ώς ουδέν προς θεών τιμιώτερον άγαλμα αν κτησαίμεθα πατρός και τροπάτορος παρειμένων γήρα, και μητέρων την αυτήν δύναμιν έχουσών • ους όταν αγάλλη τις, τιμαίς γέγηθεν και θεός· ου γαρ αν επήκοος ήν αυτών. Θαυμαστόν γαρ δήπου το προγόνων ίδρυμα ημίν εστί, διαφερόντων των αψύχων. Τα μεν γαρ θεραπευόμενα υφ' ημών όσα έμψυχα , ξυνεύχεται εκάστοτε, και ατιμαζόμενα, ταναντία· τα δ', ουδέτερα. “Ωςτε, αν ορθώς τις χρήται πατρί και προπάτορα και πάσι τοις τοιούτοις, πάντων προς θεοφιλή μοίραν κυριώτατα αγαλμάτων αν κεκτητο.

Πάς δή νούν έχων φοβείται και τιμά γονέων ευχάς, ειδώς πολλούς και πολλάκις επιτελείς γενομένας. Τούτων ούν ούτω φύσει διατεταγμένων και τους μεν αγαθούς